(ویژه‌نامه نوروز 1404) بیا که فصل بهارست …
- شناسه خبر: 55377
- تاریخ و زمان ارسال: 28 اسفند 1403 ساعت 07:30
- بازدید :
محمدرضا مقدم
«بهار» یکی از موضوعاتی است که در طول تاریخ هنر، بن‌مایه بسیاری از هنرمندان برای خلق شاهکارهایشان قرار گرفته است. نگاهی کوتاه به ادبیات سترگ ایران به خوبی نشان می‌دهد که ادبا و شاعران تا چه حد از «واژه» بهار در سروده‌هایشان الهام گرفته‌اند. اگر حافظ را آیینه تمام‌قد ادبیات کهن ایران و محبوب‌ترین شاعر پارسی‌زبان بدانیم می‌توانیم با مکث کوتاه بر این بیت از او «نوبهار است در آن کوش که خوشدل باشی ـ که بس گل بدمد باز و تو در گل باشی» به بهار در ادبیات اشاره‌ای کوتاه کرده باشیم. از ادبیات گذر کنیم و صحبت و تفسیر در این مورد را به ادیبان و متخصصان اهل فن بسپاریم و به دنیای هنر وارد شویم.
در دنیای شگفت‌انگیز هنرهای تجسمی، آثار بی‌همتایی با عنوان «بهار» خلق شده‌اند که مورد توجه صاحب‌نظران و هنرشناسان قرار گرفته‌اند. کلود مونه، آلفرد سیسلی و آدولف بوگرو از جمله نقاشان صاحب نامی هستند که آثار معروفی با موضوع «بهار» خلق کرده‌اند که اهمیت آن‌ها تا به امروز پابرجاست. اما نظر در مورد هنرهای تجسمی را هم به اهالی فن این هنر محول می‌کنیم تا بتوانیم در این فرصت کوتاه، نگاهی گرچه اجمالی و فهرست‌وار داشته باشیم بر الهام موسیقیدانان از «بهار».
با شنیدن بهار و موسیقی بی‌درنگ به یاد شاهکار «چهار فصل ویوالدی» می‌افتیم. از این اثر به عنوان یکی از مهم‌ترین آثار دوره باروک یاد می‌شود. چهار فصل دارای چهار کنسرتو است که هر کدام به سه بخش تقسیم می‌شوند: آداجیو، آلگراتو و آداجیو یا آلگراتو. ویوالدی در هر یک از کنسرتوها با بهره‌گیری از تکنیک‌های موسیقی و ذوق هنری خود، فصل‌های مختلف سال را برای مخاطبش توصیف می‌کند. لحظات آغازین کنسرتوی بهار با حرکت‌های سریع و دینامیک بالا شادابی و طبیعت بهار را تداعی می‌کند و در ادامه مخاطب می‌تواند صدای پرندگان، بارش باران و وزش باد را در ذهنش تجسم کند.
«سونات بهار» بتهوون و «سرودن بهار» مندلسون نیز از دیگر آثار بهاری فاخر تاریخ موسیقی غربی هستند. اما در کشور ما چطور؛ آیا قطعات موسیقی با موضوع بهار ساخته شده است؟ تا آنجا که سواد ناچیز نگارنده این سطور اجازه می‌دهد می‌توان به این سوال چنین پاسخ داد «سرزمینی با تمدن چند هزار ساله که از فرهنگ و اقوام گوناگون بهره‌مند است مگر می‌شود بهار در هنر موسیقی‌اش تجلی نداشته باشد!»
به سراغ موسیقی فاخر ایرانی برویم. ردپا و نشانه‌های «نوروزخوانی» را تقریبا در رنگین‌کمان اقلیم فرهنگی ایران می‌توان یافت. این آیین هنوز در مازندران و گیلان پابرجاست. در ایام منتهی به نوروز باستانی، نوروزخوانان که از دسته‌های چند نفره تشکیل شده‌اند به صورت دوره‌گردی به خوانش ابیاتی در مورد بهار و یا مدح اهل‌بیت (ع) می‌پردازند و موسم آغاز بهار را مژده می‌دهند. «باد بهارون بیمو گل به گلستون بیمو مژده هادین ـ دوستون نوروز سلطان بیمو آی برارون، آی خاخرون ـ مرد و زن مازندرون خنه جا بئین بیرون بموئه نوروز ـ سلطون بیمو باد بهارون بیمو نوروز سلطون هادین».
موسیقی نواحی یا محلی خالص‌ترین نوع موسیقی است. گرچه امروز و در گذر تاریخ دستخوش تغییرات زیادی شده است اما هنوز هم صدای دوتار یک کرمانج، نوای قوپوز یک عاشیق، دونلی یک بلوچ و نقاره مازنی هر اهل ذوقی را مدهوش و شیفته خود می‌کند. با هر زخمه، زن و یا مرد کُرد بر پیکر تنبور گویی زمان متوقف می‌شود تا تو سرتا پا گوش به نوای آسمانی او کنی.
در موسیقی شهری یا دستگاهی نیز می‌توان به آثار فاخری اشاره کرد که با موضوع نوروز ساخته شده‌اند. قطعا آثار تولید شده با موضوع بهار بسیار زیاد هستند اما منظور ما آن دسته از آثاری است که در حافظه شنیداری نسل‌ها ثبت شده و گذر زمان نه تنها کهنه شان نکرده بلکه همچو زمرد صیقل یافته‌اند. چنان که گویی بوی معطر از مشک جویی و رخساره دلربا در قامت یار.
بهار دلکش
«بهار دلکش» از ساخته‌های درویش‌خان است. درویش‌خان از جمله افراد مهم و تاثیرگذار بر موسیقی ایرانی محسوب می‌شود که نوازنده‌ای چیره‌دست بود و در ساختن تصنیف متبحر. او بهار دلکش را با استادی تمام در آواز ابوعطا، گوشه حجاز ساخته است.
«بهار دلکش رسید و دل به جان نباشد، از آن که دلبر دمی به فکر ما نباشد
در این بهار ای صنم بیا و آشتی کن، که جنگ و کین با من حزین روا نباشد
صبحدم بلبل، بر درخت گل، به خنده می‌گفت؛ نازنینان را، مه جبینان را، وفا نباشد»
بهار دلکش نمونه اعلای یک تصنیف ایرانی است. محبوبیت زیادی دارد و توسط خوانندگان متعددی خوانده شده است. فرامرز پایور اولین خوانش این تصنیف را متعلق به سال 1294 می‌داند.
نغمه نوروزی
تصنیف «نغمه نوروزی» توسط روح‌ا… خالقی ساخته شده و غلامحسین بنان آن را خوانده است. کلام آن نیز سروده رهی‌معیری است. این تصنیف با کنار هم قرار گرفتن سه تن از بهترین‌های تاریخ موسیقی و تصنیف، جایگاه ممتازی در تاریخ تصنیف ایران دارد و شنیدن آن برای هر مخاطبی لذت‌بخش است.
«گل من بستان گشت چون رویت
چمن از گل شد، سر کویت
بلبل از مستی هر نفس نغمه‌ای سرکند
سبزه در گیرد روی صحرا
لاله آراید چهره زیبا را»
بهار دلنشین
«بهار دلنشین» که «بهار آرزو» هم نامیده می‌شود دیگر تصنیفی است که با صدای جاودانه بنان خوانده شده است و می‌تواند تداعی‌گر بهار باشد. دور از ذهن نیست که «بهار دلنشین» را یکی از ماندگارترین آثار تاریخ موسیقی ایران بدانیم که هنوز جایگاه رفیعی در بین علاقه‌مندان دارد. این اثر حاصل ذوق ادبی بیژن ترقی است و آهنگسازی آن نیز بر عهده روح‌ا… خالقی بوده است. خوانش صحیح و استادانه بنان، غنا و ظرافت‌های هنری این تصنیف را دوچندان کرده است. بهار دلنشین در اوایل دهه 40 ساخته شده است و نخستین بار توسط ارکستر بزرگ گلها به رهبری روح‌ا… خالقی نواخته شده است. زمانی که برای اولین در برنامه رادیویی گلهای رنگارنگ شماره 224 پخش شد نظر هنردوستان را به خود جلب کرد و تا امروز نیز از ماندگارترین و محبوب‌ترین آثار موسیقی باکلام ایرانی محسوب می‌شود.
«تا بهار دلنشین آمده سوی چمن ای بهار آرزو بر سرم سایه فکن
چون نسیم نو بهار بر آشیانم کن گذر، تا که گلباران شود کلبه ویران من
تا بهار زندگی آمد بیا آرام جان، تا نسیم از سوی گل آمد بیا دامن کشان
چون سپندم بر سر آتش‌نشان، بنشین دمی، چون سرشکم در کنار بنشین نشان سوز نهان»
آمد نوبهار
این تصنیف برای نخستین بار در اواخر دهه 20 ساخته شد و تا دو دهه در روزهای آغاز سال نو از رادیو پخش می‌شد. آمد نوبهار در آواز اصفهان توسط مهدی خالدی ساخته شده است. سراینده آن اسماعیل نواب صفا بوده و اولین بار با صدای بانو عصمت باقرپور بابلی خوانده شد و از مهم‌ترین آثار این خواننده محسوب می‌شود.
مهدی خالدی آثار فاخری از خود به جای گذاشته ولی در این نوشتار قرار است فقط به تصانیف بهاری بپردازیم. محمود خوشنام پژوهشگر موسیقی ایرانی، نوبهار را یکی از بهترین نمونه‌های تاریخ نوسازی ترانه می‌داند. به اعتقاد او در موسیقی ایرانی حرکت از سمت تصنیف به ترانه با آمد نوبهار انجام شده است.
آمد نوبهار، طی شد هجر یار
مطرب نی بزن ساقی می بیار
از چه روی زجلوه بهار
ای بهار من تو غافلی؟
روی خود ز عاشقی متاب،
ای صفا اگر که عاقلی
گلبانگ شجریان
«گلبانگ شجریان» از جمله آثار اولیه محمدرضا شجریان بعد از انقلاب اسلامی است که به صورت رسمی منتشر شد. در بخش اول این آلبوم، ساز و آوازی در دستگاه ماهور با صدای شجریان و تارنوازی هوشنگ ظریف شنیده می‌شود که از نمونه‌های اعلای آواز ایرانی است و جواب آواز استادانه هوشنگ ظریف را نیز به همراه دارد. شجریان که در آن سال‌ها صدایش به پختگی رسیده و صلابت دوره جوانی را دارد با ابیاتی از سعدی شیرازی شاهکار بی‌بدیلی خلق کرده است.
اگر تو فارغی از حال دوستان یارا
فراغت از تو میسر نمی‌شود ما را
تو را در آیینه دیدن جمال طلعت خویش
بیان کند، که چه بوده است ناشکیبا را
بیا که وقت بهارست تا من و تو به هم
به دیگران بگذاریم باغ و سحرا را
«بهار بهار» چه اسم آشنایی
کمی از موسیقی دستگاهی که فاصله بگیریم و اگر نیم نگاهی به ترانه‌های پاپ داشته باشیم می‌توانیم ترانه «بهار بهار» تورج شعبانخانی را بشنویم که نمونه بارز یک ترانه خوب پاپ به شمار می‌آید. شاعر این ترانه محمدعلی بهمنی است و آهنگسازی آن نیز توسط مرحوم تورج شعبانخانی انجام شده است.
«بهار بهار» گرچه یک ترانه پاپ حساب می‌شود ولی مثال خوبی است برای بیان این موضوع که ثابت کند با اتکا به ترانه و آهنگسازی مناسب می‌توان موسیقی قابل توجه تولید کرد که آثار تورج شعبانخانی در زمره این قبیل ترانه‌های ماندگار قرار می‌گیرند.
بهار بهار صدا همون صدا بود
صدای شاخه‌ها و ریشه‌ها بود
بهار بهار چه اسم آشنایی
صدات می‌یاد اما خودت کجایی
وا بکنیم پنجره‌ها رو یا نه
تازه کنیم خاطره‌ها رو یا نه
بهار اومد لباس نو تنم کرد
تازه‌تر از فصل شکفتنم کرد
