معماری اسلامی جایگاه ارزنده‌ای در دنیا دارد

مقدمه

معماری اسلامی در کشور ما جایگاه ارزنده و مهمی دارد. با ظهور اسلام و ورود سپاهیان اسلام به ایران، فرهنگ و هنر ایرانی هرگز مغلوب اعراب نشد و ضمن حفظ اصالتش، غنای خود را به رخ آن‌ها کشید. به گفته بسیاری از صاحب نظران، آنچه که امروز به عنوان هنر اسلامی می‌شناسیم وام‌دار هنر سرزمین کهن ایران است و درصد بسیار قابل توجهی از آن مدیون ارتباط اعراب با ایرانیان بوده است. به این ترتیب با گسترش اسلام و رسیدن آن‌ها به کشورهای اروپایی و آفریقایی، معماری ایرانی اسلامی نیز به این سرزمین‌ها راه یافت تا جایی که امروز نمونه‌های منحصر به فردی از معماری ایرانی اسلامی در کشورهای اسپانیا، آفریقا، مصر و هند همچون نگینی، زینت بخش تاریخ هنر آن‌ها شده است. به بهانه انتشار پنجم کتاب «معماری جهان اسلام» تالیف شیما احمد صفاری، از وی دعوت کردیم تا ضمن تشریح کوتاهی بر معماری اسلامی گپ‌وگفت کوتاهی با وی در مورد کتاب مذکور داشته باشیم. صفاری در پی سال‌ها تدریس و پژوهش، کتاب‌های متعددی را در این حوزه منتشر کرده است که از جمله آن‌ها می‌توان به «هویت شهری قزوین در دوره صفویه»، «تزئینات در معماری ایران و جهان» و «معماری جهان اسلام» اشاره کرد. کتاب «معماری جهان اسلام» سال 98 برای نخستین بار توسط انتشارات سایه‌گستر قزوین منتشر شد و در فروردین ماه سال جاری با تیراژ 300 نسخه به چاپ پنجم رسید. آن‌چه در ادامه می‌خوانید حاصل مصاحبه با این نویسنده است که از خاطر شما می‌گذرد.

محمدرضا مقدم

n در ابتدا بگویید این کتاب با چه هدفی و برای چه مخاطبی نوشته شده است؟

به لحاظ اهمیت شناخت معماری اسلامی، کتاب «معماری جهان اسلام» با هدف معرفی و شناخت سبک‌های موجود در این نوع از معماری و نیز ذکر بناهای شاخص در هر سبک به نگارش درآمده است که علاوه بر دانشجویان معماری، افراد علاقه‌مند به معماری اسلامی نیز می‌توانند این کتاب را مطالعه کرده و شناخت کلی از این نوع معماری به دست آورند.

n کمی در مورد کتاب توضیح دهید و بگویید از چند فصل تشکیل شده است؟

کتاب حاضر به بررسی اجمالی الگوی گسترش معماری اسلامی و شیوه‌های غالب آن در جهان اسلام می‌پردازد و شامل 5 فصل است. فصل اول در مورد الگوها و عناصر تشکیل دهنده معماری اسلامی و این‌که هر بنایی باید چه عناصری را دارا باشد تا به عنوان یک بنای اسلامی از آن نام برده شود، نوشته شده است. در چهار فصل بعدی کتاب، شیوه‌های غالب در معماری جهان اسلام شامل شیوه ایرانی، شامی، مغربی و مصری مورد بحث و بررسی قرار گرفته؛ همچنین از تاثیر حکومت‌های اسلامی و توضیحاتی در خصوص تکنیک‌ها و تزئینات معماری صحبت شده و در نهایت چندین بنای شاخص از هر شیوه مورد بررسی قرار گرفته است.

n آیا می‌توانیم از معماری اسلامی به عنوان یک شیوه معماری مهم در دنیا یاد کنیم؟

به طور کلی معماری اسلامی، یک شیوه‌ای از معماری است که تحت تاثیر فرهنگ اسلامی به وجود آمده و به عنوان یکی از موفق‌ترین شیوه‌های معماری در تاریخ معماری جهان قابل بازشناسی است که شامل معماری گستره‌ای از جهان می‌شود که با عنوان جهان اسلام شناخته ‌شده و جایگاه ارزنده‌ای در دنیا دارد.

n معماری اسلامی را چگونه می‌توان تعریف کرد؟

می‌توان معماری اسلامی را این‌گونه تعریف کرد: استفاده از هنرهای اسلامی همچون کاشی‌کاری و نقوش اسلیمی در طراحی و ساخت بناهایی که مردم با دیدن آن، اسلام، سنت و مذهب مسلمانان برایشان تداعی شود. این گونه از معماری شامل معماری گستره‌ای از جهان می‌شود که ما با عنوان جهان اسلام می‌شناسیم. معماری این کشورها تحت تأثیر ایدئولوژی اسلام در طول زمانی مشخص قرار گرفته و به همین خاطر دارای برخی ویژگی‌های مشترک شدند.

n معماری اسلامی از چه زمانی شکل گرفت؟

سبک مذکور با ظهور اسلام و تاثیر آن بر معماری رواج یافت و نمودهای آن را می‌توان در مساجد، آرامگاه‌ها، قصرها و دژها مشاهده نمود. در دوره‌ خلافت امویان و انتقال خلافتشان از مدینه به دمشق، هنر و معماری اسلامی شکل گرفت و سپس در دوران عباسیان و با تغییر پایتخت آنان به بغداد و در نهایت سامرا نیز نمونه‌هایی از این هنر به یادگار گذاشته شد. با گسترش قلمرو مسلمانان به اسپانیا و شمال آفریقا معماری اسلامی در این کشورها اثرگذار شد و معماران با سبک معماری اسلامی در این مناطق به ساختن بنا پرداختند.

n معماری اسلامی تا چه حد وامدار معماری ایرانی است؟

پس از آن‌که اسلام ایران را فرا گرفت، معماری ایران خود را با آیین جدید سازگار ساخت. به جای آتشکده‌های ساسانی ساختن مسجدها و مناره‌ها برای دعوت به اسلام و نماز آغاز شد. تزئینات رایج در معماری کهن ایرانی با همه ویژگی‌های خود از گچبری و آرایش با کاشی لعابدار و غیره به معماری اسلامی ایران انتقال یافت. نقش اسلیمی‌های مساجد ایران همان پیچک‌های ساسانی است که نمونه آن را در طاق بستان می‌توان یافت.

از آغاز گرویدن ایران به اسلام بسیاری از سنت‌های ایرانی از جمله سنت معماری آن، همگام با تاثیرات «بیزانس» میان حکمرانان اسلامی متداول گشت. چنان‌که بسیاری از قصرهای خلفای اموی از جمله قصر «الحیر» و «مشتی» بیش از هر چیز از اسلوب ایرانی الهام گرفته و زینت‌های آن از ایران پیروی کرده است.

n در ایران چطور؛ از چه زمانی شاهد بروز معماری اسلامی هستیم؟

شکل‌گیری هنر اسلامی در ایران با روی کار آمدن سلسله امویان در سال 41 ه‌.ق. و تغییر مرکز خلافت از مدینه به دمشق مصادف است. دوران حکومت امویان در ایران تا سال 132 ه.ق. به درازا می‌کشد. در سال 133ه.ق. با آغاز حکومت عباسیان(656-133 ه.ق.)، یک شیوه هنری کاملا ایرانی به وجود آمد و هنرهای این عصر شکل تازه‌ای به خود گرفت. در این دوره با الهام از عناصر ساسانیان سنت‌های هنری گذشته (ایران قبل از اسلام) به ویژه در سفال‌سازی، معماری و تزئینات آن احیا می‌شود و منبع الهام هنرمندان دوره‌های بعد قرار می‌گیرد. لازم به ذکر است که سلسله‌هایی که در ایران ظهور کردند، سلسله‌های طاهریان، صفاریان و سامانیان می‌باشند که در این احیا هنری بسیار موثر بودند.

n آیا دوره سلجوقیان را می‌توان یکی از درخشان‌ترین دوره‌های معماری اسلامی در ایران دانست؟

بله. در نیمه اول قرن پنجم هجری، در شرق ایران حکومت جدیدی به نام سلجوقیان روی کار آمد که حدود 150 سال دوام یافت. این دوره یکی از درخشان‌ترین دوره‌های ابداع و توسعه صنایع و هنرهای مختلف اسلامی است.

n معماری اسلامی در دوره صفویه به شکوفایی رسید؟

در اوایل قرن دهم هجری، صفویان در ایران به حکومت رسیدند و به ترتیب شهرهای تبریز، قزوین و اصفهان را به پایتختی برگزیدند. در این زمان هنرهای مختلف به ویژه معماری شکوه و زیبایی خاصی یافت و بناهای مختلفی این دوره با تزئینات متنوع کاشی‌کاری که به تدریج جایگزین آجرکاری و گچکاری دوره‌های قبل گردیده بود، آراسته شد.

n معماری اسلامی در دوران قاجار چه تغییراتی کرد؟

از اواسط قرن سیزدهم هجری قمری به بعد(دوره قاجار تاکنون) معماری و تزئینات به شیوه‌های دوره‌های قبل ادامه یافت و تزئینات و معماری جدید به تدریج جایگزین هنر معماری سنتی شد. از طرف دیگر ضرورت و نیاز به معماری با کاربردی جدید، توانست آثار منحصر به فردی از جمله مسجد، مدرسه، آرامگاه و غیره را براساس نیاز دوران اسلامی به وجود آورد. معماری در دوران قاجار تغییرات فاحشی را داشت و به طور کلی هنر قاجار از هنر دوران صفوی در ایران متاثر بوده و ضمنا تاثیراتی را از غرب گرفته است. در دوره قاجار تا مدتی حدوداً تا نیمه اول پادشاهی ناصرالدین شاه، ایران از هنر و معماری اروپا و کلا غرب تاثیر می‌پذیرفته و این تاثیرپذیری نه تنها بد نبوده، بلکه در عین حفظ سنت‌های هنری گذشته، اقتباس‌های پسندیده‌ای هم در این آثار رواج پیدا کرد.

n در خاتمه توضیح دهید آیا تقلید از معماری غربی به تدریج سبب کم‌رنگ شدن اصالت معماری ایرانی‌اسلامی شد؟

بله. این تغییرات به‌تدریج رخ داد. تاثیرپذیری‌ها از تمدن غرب رو به فزونی نهاد و کم کم رنگ و بوی تقلید به خود گرفت. از حدود نیمه دوم پادشاهی ناصرالدین شاه قاجار به بعد، دوران انحطاط در هنر و معماری این دوره شروع می‌شود. از این به بعد چنان در زمینه هنر و معماری از تمدن غرب تقلید شد که بسیاری از بناهای ساخته شده در این دوران مانند منزل قوام الملک در شیراز (مشهور به نارجستان)، کاخ عفیف‌آباد، ساختمان باغ دلگشا در شیراز، خانه قدیمی جمالی در اصفهان وغیره شباهت بسیار زیادی به بناهای ساخته شده به سبک باروک و روکوکو دارند (قرن 18 اروپا). در بناهای یاد شده چنان از تزئینات در مقیاس وسیع استفاده شده که اصل و سرشت ساختمان در زیر این تزئینات پنهان شده و مشخص نیست برای ساخت این بناها از چه مصالح ساختمانی استفاده شده است و به طور کلی در دوره قاجار سبک جدیدی در معماری به وجود نیامد و هر چه بود همان هنر دوران گذشته بالاخص صفویان بود به اضافه تاثیراتی که تمدن غرب بر هنر ایران زمین گذاشته بود. از طرف دیگر ضرورت و نیاز به معماری با کاربردی جدید، توانست آثار منحصر به فردی از جمله مسجد، مدرسه، آرامگاه و غیره را براساس نیاز دوران اسلامی به وجود آورد.