ویرانهای بر جا مانده به نام «خانه خطیبی»
- شناسه خبر: 26030
- تاریخ و زمان ارسال: 18 آذر 1402 ساعت 07:30
- بازدید :
رومینا اسماعیلیپور
خانههای تاریخی، یکی از مهمترین جاذبههای گردشگری و آینهای از سبک و سیاق زندگی مردم در اعصار گذشته هستند. توجه به این خانهها یکی از صدها راه زنده نگه داشتن میراث قابل ملموس گذشتگان است. استان قزوین با قرار گرفتن در جایگاه سوم ثبت آثار تاریخی یکی از استانهای پیشتاز در زمینه معرفی آثار تاریخی و تبدیل شدن به یکی از جاذبههای گردشگری کشوری است. اما قرار گرفتن وضعیت بناهای تاریخی از جمله خانههای قدیمی در سراشیبی تخریب و ویرانی به دلیل عدم تخصیص بودجه لازم از جانب میراث فرهنگی کشور باعث شده تا فرصتهای بیشمار اقتصادی، فرهنگی و تاریخی، از شهروندان و استان قزوین سلب شود.
خانه خطیبی تنها یکی از خانههای تاریخی است که از بیمهری و کمتوجهی مسئولین و مالکین بیبهره نبوده است.
برای رسیدن به این خانه که در مجاورت خانه دکتر اسدی و زینعلی قرار گرفته دو راه وجود دارد. یکی، کوچه پسکوچههای دیمج که راه طولانیتری را برای رسیدن به خانه دارد و دیگری کوچه صالحیه.
خاندان خطیبی
مهدی خطیبی از نوادگان خاندان خطیبی میگوید: خیلی از خطیبیها (از زمان ساخت خانه تا دهه ۸۰ شمسی) در این کوچه زندگی میکردند، حداقل از زمان قاجار میتوان به ساخت این خانه اشاره کرد و چه بسا تاریخی قدیمیتر از این دوره را داشته باشد.
تاریخ ساخت خانه که در آغاز ۱۶۰۰ متر بوده به درستی مشخص نیست. خاندان خطیبی از ملاکّان و باغداران شهر قزوین بودند. چندین روستا جزو املاک آنها بوده و باغهای سنتیای در شهر داشتند. از این خاندان اسناد خطی بر جای مانده که قدیمیترین آنها تاریخ ۱۲۱۳ هجری قمری را نشان میدهد.
از سوی دیگر نام «آقا سیدابوالفضل خطیب» در کتابچه سرشماری سال ۱۲۹۹هجری قمری در محله قملاق ثبت شده است. مهدی نورمحمدی، پژوهشگر قزوینی در کتاب «قزوین در انقلاب مشروطیت» ذیل رویداد فتح قزوین به دست مشروطهخواهان و پناهندگی جمعی از اعیان و بزرگان شهر در ۱۳۲۷ هجری قمری، از «آقا سیداسداله خطیب» نام میبرد. به اعتقاد خطیبی تاریخ ساخت خانه خطیبی به سالها پیش از اینها بازمیگردد. چرا که اگر این خانه و مالکان آن نبودند، فعالیتی از آنها در محله به ثبت نمیرسید.
خانه خطیبی ویران شده است
بعد از ورود به خانه خطیبی، تعجب و حیرت از ویرانی جای شوق اولیهام برای دیدن این خانه را میگیرد!
ویرانهای در مقابلم نقش میبندد که تنها، پارهای از آجرهای قدیمی سست و لرزان آن که با مدد از تکه چوب و یا تکه سیمانی که به اصطلاح برای مرمت، یا جلوگیری از فرونشست بیشتر آن تعبیه شده، در جای خود برقرار مانده است.
اما همچنان با وجود همین خرابیهای برجا مانده و تعداد انگشتشماری از اتاقهای نسبتا سالم مانده میتوان به عظمت این بنا پی برد.
راه ورودی خانه به طور کلی ریزش کرده و تنها به وسیله تکه چوبی پهن و بلند که در گوشهای از دیوار تعبیه شده است میتوان به فضای اصلی خانه رفت و آمد کرد.
اولین اتاقی که به آن برمیخورم اتاق عمه خانم است. کسی که تا آخر عمر خود مجرد مانده و تا روزهای پایانی عمر خود در همین اتاق سکونت داشته است.
معماری خانه خطیبی
تزئینات خاصی در اتاقها دیده نمیشود و یا احتمال میرود که ریزهکاریها، گچبریها و سایر الحاقات همچون قسمتهای دیگر خانه در اثر بیتوجهی و نشست از بین رفته باشد.
طبق گفتههای مهدی خطیبی سمت راست درون دالان بخش دیگری از مجموعه خانه خطیبی قرار داشته که شاخه دیگر خاندان، خانواده و نوادگان حاج میرحسین خطیب در آن زندگی میکردند و امروزه اثری از آن حیاطها نیست. این قسمت در دورانهای مختلفی تفکیک و به اشخاص دیگری فروخته شده است و امروزه به جای آن دو در سفید رنگ وجود دارد که متعلق به خانههای نه چندان قدیمی اشخاص دیگری است.
درست روبروی این دالان درب چوبی حیاط اصطبلخانه خطیبی (مالرو) قرار دارد. این در به گفته خطیبی، بزرگتر از دری بوده که در حال حاضر باقی مانده است و محل ورود رعایا و احشامشان بوده است. خطیبی میگوید: وقتی از دهات سهم مالک از محصولات را میآوردند، آنها را از درب رعیتی میآوردند. زیرا درب اربابی فقط برای رفتوآمد خانواده و آشنایان بوده است. حیاط اصطبل دارای ساختمان دو طبقهای است که طبقه پایین آن آبانبار و آخور بود و طبقه بالا محل استراحت رعیت که تا زمان رسیدگی به حساب و کتابها در این بخش از خانه اقامت میکرد. حیاط اصطبل فضایی بزرگ و ۶ گوش است. همچنین در فضای بیرون حیاط اصطبل، سمت چپ درون دالان خطیب آثار دو طاقنما دیده میشود که به نظر میرسد درون آن را با آجر پرکردهاند.
حیاطهای خانه خطیبی
حیاط اصلی
طبق گزارشهای میدانی که از خانه خطیبی پیش از تخریب جمعآوری شده و در مرکز اسناد نگهداری میشود این خانه دارای ۶ حیاط اصلی بوده که امروزه تنها ۳ حیاط از آن باقی مانده است و شامل حیاط اصلی، حیاط اصطبل و حیاط حسینیه میشده است.
وارد حیاط اصلی میشوم. نگاهی کلی به سرتاسر آنچه از خانه باقی مانده است میاندازم. جز دیوارههایی بدون سقف و در که کاربرد آنها در گذشته معلوم نیست چیزی به چشم نمیخورد. البته اتاقهایی در سمت شمالی این حیاط دیده میشود که در حال حاضر بخش عظیمی از آن تخریب شده است.
در انتهای این حیاط و در ضلع غربی نیز اتاقهایی قرار داشته که شامل یک ایوان بزرگتر بوده که مانند راهرویی سرپوشیده جلوی اتاقهای این بخش قرار میگرفته و پلههایی که از ۲ سمت به این اتاق راه پیدا میکرده است. البته تمامی آنها نیز امروزه از بین رفته است.
در سمت شرقی حیاط ابتدا یک آبریزگاه وجود داشته و پس از آن آشپزخانهای بوده که وسایل سوخت در آن نگهداری میشده است. بخش دیگر شامل سیلوهای گندم است که در قسمتی از آن محلی برای تنور و پخت نان تعبیه شده بوده؛ در حقیقت زیر دالان ورودی جای سوخت و تنور و نگهداری خمرهها بوده است. از درختان کهن حیاط اصلی میتوان به توت، زردآلو و انار اشاره کرد.
حیاط حسینیه
حیاط حسینیه در جبهه شرقی این مجموعه قرار دارد. حیاطی کوچک و مستطیل شکل با فضاهایی که در سه سوی روی آن قرار گرفتهاند.
اتاقها در این حیاط در دو سمت شمال و غرب تخریب شدهاند و سقف آنها فرو ریخته است؛ همچنین راهیابی به زیرزمین نیز غیرممکن شدهاست. از اتاقهای دورتادور و از حیاط حسینیه در ماه محرم با نصب یک تکه چوب و برپا داشتن چادر جهت ایجاد سقف برای روضهخوانی استفاده میشده است. در قسمت غربی این حیاط تزئیناتی آجری به شکل برجسته دیده میشود.
حیاط اصطبل
حیاط اصطبل در سمت شمال حیاط اصلی و در کنار حسینیه ساخته شده است. این حیاط بزرگتر از حیاط حسینیه و کوچکتر از حیاط اصلی بوده و در قسمت شمالی آن بخش مستطیل شکل کوچکی با سقف قوسی وجود دارد که برای نگهداری حیوانات مورد استفاده قرار میگرفته است. در کنار آن فضایی مربع شکل ساخته شده که علوفه را در آن انبار میکردند.
در سمت غربی این حیاط چندین اتاق تودرتو ساخته شده بوده برای افرادی که به خانه وارد میشدند و سطح پایینی داشتند در آن اسکان موقت داده میشدند. زیرزمینها در حیاط اصلی شامل ۴ قسمت در سمت غربی حیاط بوده که دوتای آن شامل انبار مواد غذایی و دوتای دیگر شامل انبار سوخت میشده است.
زیرزمینها در حیاط اصطبل عمق کمی دارد و در ۳ قسمت آن قرار گرفتهاند. اتصال به آب انبار از طریق پلههایی که در قسمت جنوب شرقی این حیاط قرار داشت میسر میشده است.
طبق اسناد به جا مانده در مرکز اسناد استان قزوین، خانه خطیبی دارای سازهای سنتی با دیوارهای باربر بوده و پوشش سقف آن به صورت تخت و در زیرزمینها بهصورت طاق با خیز کم بوده است. مصالح به کار رفته در جرزها شامل خشت و آجر و نازککاری فضاهای داخلی خانه از گچ بوده است. همچنین پوشش سقف زیرزمین با آجر و پوشش اشکوب اول با تیر چوبی بوده است.
این خانه با قدمتی بیش از ۱۰۰ سال جزو آثار ملی کشور است که در حال حاضر هیچ گونه مرمت کامل و اقدامی جهت احیای آن صورت نگرفته و تنها تعمیراتی جزئی در قسمتهایی از آن دیده میشود.
خانهای که روزگاری شکوه بسیاری داشته و حتی در حال حاضر از خرابههای به جا مانده از آن میتوان به عظمت و زیبایی آن پی برد، در حال حاضر بدون کوچکترین توجهی از جانب مسئولان رها شده تا آخرین نفسهای خود را در میان ویرانهاش بکشد و دیری نمیپاید که هیچ آثاری از آن باقی نخواهد ماند!