«ماشینچیان» در سراشیبی فراموشی و تخریب
- شناسه خبر: 23491
- تاریخ و زمان ارسال: 10 آبان 1402 ساعت 07:45
- بازدید :
رومینا اسماعیلیپور
هر وقت از بلوار اسدآبادی میگذرم، نمایی از یک ساختمان قدیمی میان مغازههای تعمیرات ماشین توجهم را جلب میکند.
نمایی شبیه به معماری بناهای به جا مانده از روم باستان…
فکرم به سمت سفارت یکی از کشورهای اروپایی مستقر در قزوین و یا عمارت یکی از پادشاهان که با تاثیر از یکی از سفرهای فرنگ رفتهاش دستور ساخت این مکان را داده باشد، کشیده میشود؛ اما بر خلاف تصوراتم اینجا بقایای یک کارخانه قدیمی آرد است. آن هم نخستین کارخانه آرد ساخته شده در استان قزوین.
از یکی از مغازهداران راجعبه کارخانه سوال میپرسم. با همان اطلاعات دست و پا شکسته و چهرهای ذوقزده به کارخانه اشاره میکند و بعد با لهجه شیرینی میگوید: نظیر معماری این بنا را نه فقط قزوین هیچ جای ایران هم نمیتوانی پیدا کنی! شهر ما مکانهای دیدنی بسیاری دارد اما حیف… کی رسیدگی میکند؟ همه را رها کردهاند …
میخواهم وارد محوطه بنا شوم که متوجه دیواری آجری دورتا دور آن میشوم.
یکی دیگر از مغازهداران میگوید: اینجا خیلی وقت است که پاتوق معتادان شده. مثلا دیوار کشیدند که جلوی ورود معتادان را بگیرند. با دست به گوشه دیوار که از دود آتش به سیاهی میزند اشاره میکند و با خنده ادامه میدهد: اما خب این بندگان خدا راهشان را پیدا میکنند، از دیوار بالا میروند!
نردبانی از همین مغازهدار امانت میگیرم، به دیوار تکیه میزنم و به شیوه همین بندگان خدا از دیوار بالا میروم…
نزدیک غروب شده، ترکیب رنگ زرد و نارنجی نور خورشید که از پشت ساختمان میتابد غوغایی از رنگ و سایه روشنها به پا میکند. با دیدن این صحنه تنها یک کلمه در ذهنم نقش میبندد: «باشکوه»
در اطراف ساختمان اصلی گودالهایی با عمق کم وجود دارد که سرپناه معتادان برای استراحت شبانگاهی و فرار از سرماست. وجود سرنگهای شکسته، پتوی سوخته، زرورقهای تکهتکه شده، دیوارهای سیاه شده از دود آتش، همه به شایعات موجود مبنی بر اقامت معتادان در اینجا قوت میبخشد.
داخل ساختمان میشوم. پنجرههای قوسی شکل دور تا دور ساختمان را فرا گرفته و به نظرم هویت اصلی ساختمان از همین پنجرههای آجری بدون شیشه گرفته شده است.
قزوین، سرزمین تولید گندم ایران
محمدعلی حضرتی با نگاهی اجمالی به تاریخ کارخانههای آرد قزوین اظهار کرد: دشت قزوین از دیرباز به عنوان یکی از مراکز تولید گندم در مناطق مرکزی ایران به شمار میآمده و در بسیاری از متون و اسناد به این مساله اشاره شده است. محمد شفیع قزوینی که کتاب «قانون قزوینی» را حدود سال 1285 قمری تالیف کرد، به وفور و فراوانی گندم در قزوین علیرغم وجود خشکسالی در تهران اشاره و تاکید کرد که امنیت نان در قزوین برقرار است، ولی دست مردم پول نیست. در این شهر انواع خوراکیها فراهم است و نسبت به تهران بسیار ارزانتر یافت میشود.
ماشین چیان چگونه ساخته شد؟
طبق گفته محمدعلی حضرتی زمان ساخت این کارخانه معروف به «ماشین چیان» به سال ۱۳۱۱ برمیگردد. محسن صادقی ماشین چیان که پس از انقلاب بلشویکی روسیه به همراه برادرش «طیب صادقی ماشین چیان» به ایران آمده و در بندرانزلی ساکن شده بودند، اقدام به راهاندازی کارخانه شال کوبی در این شهر کرد و سپس کارخانههای کبریتسازی زنجان و آرد قزوین را احداث نمود. او پس از احداث کارخانه آرد در قزوین، خانه شخصی خود را نیز در میان این مجموعه صنعتی بنا کرد.
برادران ماشین چیان انبارهای بزرگی را در کنار این کارخانه پیشبینی کرده بودند که حدود 20 هزار خروار گندم گنجایش داشت. موتور این آسیاب بخاری یک ماشین آلمانی بود که تقریبا 150 اسب بخار قدرت داشت و در نوع خودش کارخانه بسیار عظیمی به شمار میآمد. تولید اولیه این کارخانه در روز حدود 100 خروار بود و 2 نوع آرد تولید میکرد. یک نوع آرد زبره برای مصارف نان شهری و 3 نوع آرد نرمتر؛ آردهای یک صفر و دو صفر و سه صفر که برای مصارف قنادیها و شیرینیپزیها و تولید شیرینی خانگی در قزوین به کار میرفت و آرام آرام توانست تولیدش را به 200 خروار در روز یعنی حدود 600 هزار کیلو افزایش دهد و این حجم تولید آرد خیلی بیشتر از مصرف روزانه قزوین بود بنابراین بحث صادرات آرد از قزوین مطرح شد.
بخشی از آرد تولید شده مازاد مصرف قزوین به شهرهای همجوار در استانهای گیلان، زنجان و همدان ارسال میشد و حتی مناطقی از جنوب مثل اهواز و خوزستان هم طالب آرد کارخانه ماشینچیان قزوین بودند، اما تولید این کارخانه بعد از جنگ جهانی دوم رفتهرفته کاهش پیدا کرد و پس از 20 سال فعالیت به خاطر مشکلات سیاسی و اقتصادی که در کشور به وجود آمده بود، همزمان با فوت «محسن صادقی ماشینچیان» کم کم متروک شد و امروز تنها بنایی رو به تخریب از آن برجای مانده است.
با فوت مالک کارخانه، اموال او از جمله کارخانه در میان خانواده تقسیم شد و پسر وی علی صادقی ماشین چیان به دلیل تجارتی که با یکی دیگر از سرشناسان شهر به نام سیدحسین بهشتی داشت، کارخانه و زمین متعلق به آن را به این خانواده واگذار کرد و بنای کارخانه آرد ماشین چیان، پس از فوت سیدحسین بهشتی، در حال حاضر در اختیار پسران او و خاندان بهشتی است.
دومین کارخانه آرد قزوین
طبق گفتههای محمدعلی حضرتی دو سال بعد از تاسیس کارخانه آرد ماشینچیان در سال 1313، دو تاجر قزوینی به نامهای میرزا علیاکبر ابریشمی و حاج یعقوب بخشنده، یک کارخانه آرد بزرگ با عنوان کارخانه «آرد ایران»، در بیرون دروازه شیخآباد (خیابان سعدی کنونی ابتدای خیابان سپه) دایر میکنند. این کارخانه نسبت به کارخانه آرد ماشینچیان بزرگتر بود. کارخانه آرد ایران با بنای 5 طبقه و ماشینآلات آلمانی و روسی، موتوری با قدرت 250 اسب بخار داشت. در این کارخانه ابتدا تقریبا روزانه 70 تن آرد تولید میشد و بعدها حجم تولیدش افزایش پیدا کرد. تنوع تولید آرد این کارخانه بیشتر بود و تقریبا 14 نوع آرد با کیفیت متفاوت در این کارخانه تولید میشد.
این کارخانه 14 انبار بزرگ داشت که تقریبا گنجایش 50 هزار خروار گندم را داشته و فرآوردههایش به تهران و گیلان و خوزستان صادر میشد. کارخانه آرد ایران هم بعد از شروع جنگ جهانی دوم آرامآرام دچار کاهش تولید شد و به شرایطی رسید که با وجود فراهم آوردن تمهیدات مناسب در کارخانه ادامه کار آن صرفه اقتصادی نداشت. از جمله امکاناتی که در کارخانه آرد ایران فراهم شده بود واردات ماشینی با قابلیت سنگتراشی بود به این صورت که توسط این ماشین سنگهای بزرگ 3 متری را میتراشیدند و برای مصارف مختلف استفاده میکردند.
بعد از شروع جنگ جهانی دوم مرحوم بخشنده و مرحوم ابریشمی این کارخانه را به سرمایهگذارهای بعدی واگذار کردند و متاسفانه مالکان جدید در ارائه محصول تقلب کردند؛ به این صورت که با گندم مقدار زیادی جو مخلوط میکردند و همین باعث شد که اعتبار محصول کارخانه آرد ایران از بین برود و بعد از مدتی کار به دست مالک سوم افتاد.
مالکان سوم افرادی ارمنی به نام عیسائیان و عباس بیجارچی بودند که این کارخانه را خریداری کردند ولی آنها هم به خاطر اینکه مقدار زیادی به تجار و بارفروشها بدهی داشتند نتوانستند کار را ادامه دهند و در نهایت این کارخانه متروکه شد و کاملا از بین رفت و هیچ نشانی هم از آن به جز یک تصویر باقی نمانده است.
پوششهای خبری متفاوت راجع به کارخانه ماشین چیان را بالا پایین میکنم. سال ۱۴۰۰ مدیرکل میراث فرهنگی، گردشگری و صنایع دستی استان، علیرضا خزائلی بیان کرده بود که این اداره برای مرمت مشارکتی بنای قدیمی کارخانه آرد ماشین چیان قزوین با سرمایهگذاری مشارکتی میراث فرهنگی و مالکان آمادگی دارد. و امروز، آبان ماه سال ۱۴۰۲ است.
برای مرمت و احیای کارخانه ماشین چیان نه تنها اقدامی صورت نگرفته است بلکه این بنا با سرعت بسیاری در سراشیبی تخریب و فراموشی قرار گرفته است.