ساخت و شکل گیری خیابان سپه و مسجد جامع در زمان شاه تهماسب
- شناسه خبر: 22104
- تاریخ و زمان ارسال: 22 مهر 1402 ساعت 08:00
- بازدید :
شیما احمد صفاری؛ مولف و مدرس دانشگاه
تا پیش از شروع دوران صفویه، شکوفاترین دوران شهری قزوین را باید مربوط به عهد سلجوقیان دانست. بازسازی قزوین به هنگام حکومت شاه تهماسب و انتخاب آن در سال955 ه.ق. به مرکز سیاسی، سبب رشد قزوین و پیدا شدن گروههای تازه اجتماعی در منطقه شد. این امر موجب تحولی آشکار در ساختار شهری قزوین شد. براساس دادههای موجود آمادهسازی شهر قزوین برای تبدیل آن به پایتخت از سال951 ه.ق. و با ساختن دولتخانه جدید آغاز میشود که بیش از یازده سال به طول میانجامد و زمانی در سال962 ه.ق. کار انتقال صورت میپذیرد که بنابر نوشته خلاصهالتواریخ؛ «…. مهمات حدود و اطراف بلاد روم به صلح منتهی گشته بود….» (احمدقمی 1383، 377: 1). شاه تهماسب در سال 951 ه.ق. شمال شهر قزوین را برای ساخت شهر جدید جعفرآباد و نیز مجموعه بناهای شاهی آن در نظر میگیرد که با توجه به اشارههای مختلف تاریخی به نظر میرسد بخش عمده زمینهایی را که مجموعه شهر جعفرآباد دوران صفویه بر روی آنها بنا شده است، زمینهای کشاورزی تشکیل میداده که به اعتباری در فاصله هسته مرکزی، مدینه موسی، مبارکیه و محلهای مسکونی دوران سلجوقی و ایلخانی قرار داشته است. وجود دو رودخانه دزج در قسمت غربی شهر و رودخانه ارنزک در قسمت شرقی شهر و نیز وجود گورستان کهن بر در قسمت جنوب و در حصار شاپوری محدودیتی را برای توسعه شهر در این جهات ایجاد میکند. از طرفی با مقایسه نقشههای شهر در دورههای مختلف کاملا مشهود میباشد که محور اصلی توسعه کالبدی شهر در این عصر ناحیه مسجد جامع واقع در شارستان ساسانی به سمت شمال شهر و باغهای موسوم به جعفرآباد در محله زنگیآباد و سعادتآباد است. از شواهد تاریخی چنین برمیآید که طرح توسعه و ساماندهی شهر قزوین برای آماده ساختن آن جهت تختگاه شدن حکومت صفویه، بر یک طرح جامع و بررسی شده متکی بوده است. منطقه بسیار وسیعی که مجموعه طرح را در بر گرفته، در مرکز شهر و شمال مسجد جامع قرار داشته است. در این طرح جامع، موجبات گسترش شهر در جانب غربی، شمال و شرقی فراهم میگردد. خیابان سپه یا خیابانِ دولتی که راستای توسعه قزوین در این دوران قرار گرفته است قدیمیترین خیابان ایران نیز میباشد که این خیابان را شاه تهماسب اول صفوی در شمال محله شهرستان قدیم یا حصار شاپور، همزمان با ایجاد جعفرآباد یعنی عمارات و خانههای دو طرفِ این خیابان و باغِ سعادتآباد و عماراتِ دولتخانه و حرمسرا و باغهای شرقی و غربی عمارات مذکور احداث کرده است و نام خیابان نیز از نامِ خیابان هرات که محلهای درآن شهر بوده برگرفته شده، زیرا شاه تهماسب در دوران ولیعهدی خویش مقیم شهر هرات بوده، و به ساختارهای معماری و شهرسازی این شهر علاقمند بوده است. تحولات فوق تا دوران جانشینان وی ادامه دارد؛ و بر طبق گفته ابوالمفاخر فضلا… حسینی که در کتابهای دیگر مانند؛ «برگی ازتاریخ قزوین»، نیز بدان اشاره شده، خیابان هرات شاه تهماسب در زمان شاه صفی و در سال1049ه.ق. بسوی جنوب امتداد یافت و به گورستان جنوبِ شهر «گورستان کُهَنبر» رسید. بعدها نام این خیابان بر منازل و مکانهای اطرافِ آن و به عبارت بهتر بر قسمتی از محله شهرستانِ قدیم اطلاق گردید و این بخش از شهر را محله خیابان نامیدند. طراحی و اجرای خیابان سپه هدایتگر طراحی و اجرای خیابانهای بعدی ایران از جمله چهارباغ در اصفهان گردید. خیابان سپه قزوین را میتوان پیشگام خیابانهای ایرانی نامید که نشان از شجاعت طراح آن دارد. در همین زمان صفویه و بالاخص شاه تهماسب امرا و بزرگان وی، در کنار خیابان سپه، کاخهای زیبایی برای خود ساخته بودند. قدیمیترین بنای موجود در خیابان سپه که در دوران صفوی به بعد بر اساس مدارک کافی موجود در این زمینه الحاقاتی به آن اضافه شد مسجد جامع شهر میباشد که در منتهی الیه جنوب خیابان قرار گرفته است. احتمالاً و بنابر نوشتههای مورخین و جغرافینویسان قدیم که کهنترین قسمت آن مربوط به قرن سوم هجری است که در زمان خلافت عمربن عبدالعزیز در مکان فعلی مسجد جامع یا حوالی آن که در آن زمان آتشکده بوده است مسجدی به نام مسجد ثور بنا نهاده شده بود. بر اساس دادههای باستانشناختی و در حفاریها و مرمتهای صورت گرفته در سال 1373ش. در زیر مقصوره «خمارتاشی» نیز آثاری مربوط به دوران ساسانی کشف شده است که احتمالاً آتشکده و همان «مسجد ثوب» باشد. در سال192ه.ق. با ورود هارون الرشید به قزوین و به دستور وی مسجدی در شهر بنا کردند که به «طاق هارونی» مشهور گردید، که این طاق نمونه مساجد اولیه و به صورت بسیار ساده میباشد و در ضلع جنوبشرقی مسجد جامع، قرار گرفته و مقصوره کهن نیز نامیده میشده است. در حدود سال 373ه.ق. صاحب بن عباد وزیر «فخرالدوله دیلمی» بنای مدرسهای را به مسجد هارونالرشید میافزاید. در سال 500ه.ق. و در زمان سلجوقیان مقصوره عظیم دیگری ساخته شد که ساخت آن در سال 509ه.ق. پایان یافت و در بالای آن گنبد رفیع و باشکوهی قرار گرفت که به طاق جعفری مشهور گردید. در سال 548ه.ق. شخصی به نام «ملک مظفر آلب ارغو» که حاکم خلیفه عباسی بود در ضلع جنوبغربی مسجد شبستان دیگری را بنا نهاد اما در سال 617ه.ق. و با حمله مغولان به قزوین این مسجد تخریب شد. به مسجد جامع در دوران صفوی قسمتهایی افزوده میگردد. مسجد دارای چهار ایوان بزرگ در چهار طرف صحن میباشد که ایوان شمالی آن ایوانی رفیع با دو مناره با شکوه و کاشیکاری زیبا میباشد که در زمان شاه تهماسب صفوی ساخته شده است. ایوان جنوبی مسجد به سال 1069ه.ق. و در زمان سلطنت شاه عباس دوم و پس از تغییر پایتخت به اصفهان ساخته شده است. ایوان غربی متعلق به زمان شاه سلیمان صفوی 1081ه.ق. میباشد و به رواقهای اطراف راه مییابد، اما ایوان شرقی مسجد دقیقا معلوم نیست که در چه زمانی ساخته شده اما در سال1312و1313ه.ق. «باقرخانسعدالسلطنه»حاکم قزوین آن را از نو ساخته است. بنا به نوشته امام رافعی در «التدوین» مسجد در قرن هفتم، درهای متعددی داشته است ولی اکنون تنها دو در باقی مانده است. یکی از درهای مسجد در قسمت شمالغربی میباشد که به محله «دباغان» میپیوندد و درِ دیگر مسجد درِ شرقی آن میباشد که پس از عبور از راهرویی به عرض حدود 10 متر به هشتی بزرگ و سر در دیگری، به خیابان شهدا «سپه» میرسد و در سال 1074ه.ق. بنا شده است. مسجد در قسمت شمال و شمالشرقی و شمالغربی و جنوب نیز دارای حیاطهای دیگری میباشد. در قسمت بالای هشتی درِ ورودی شرقی مسجد این بیت خودنمایی میکند: این مسجد جامع که بود در قزوین/الحق نبود قرینهاش روی زمین. در اواخر سده یازدهم هجری و در دوران افول حکومت صفویه آب انبار (شکل4ـ9) بزرگ و مهمی مقابل جلوخان مسجد در جهت شمالی مسجد جامع سرِ کوچه ساخته شد که بانی آن فردی به نام علیخان از اُمرای لشکری دوران شاه سلیمان صفوی بوده است. این آب انبار دارای کتیبهای با خط نستعلیق میباشد که در روی سنگ مرمر تاریخ 1093ه.ق. حک شده است.
خیابان سپه
مدخل شرقی مسجد جامع (نگارنده)
مقصوره خمارتاشی (نگارنده)
طاق هارونی (نگارنده)
ایوان شمالی مسجد جامع (نگارنده)
آب انبار مسجد جامع (نگارنده)