مصائب خبرنگاری

رویا بابائی

خبرنگاران انعکاس واقعیت‌های جامعه و طرح مشکلات و گرفتاری‌های مردم را بر عهده گرفته‌اند و با حرفه خود در راستای توسعه کشور قدم برمی‌دارند. آگاهی را به اجتماع انسانی تسری می‌دهند و زیاده نیست اگر بگوییم پرنفوذترین اهرم آگاهی‌رسانی در جامعه‌اند.

آنها وکلای همه آحادند، به جای همه مردم دردهای اجتماعی را رصد، به‌جای همه اقشار مطالبه‌گری، به‌جای همه گروه‌ها حق‌خواهی و به‌جای همه مردم عملکرد حاکمیت را بررسی و در صف اول مدنیت ایستادگی می‌کنند اما پایش که بیفتد به‌جای همه مردم هزینه می‌دهند‌ بی‌آنکه فرد یا گروهی خود را وکیل آنها بداند و براساس همین تلاش‌هاست که مردم آگاهی، قدرت تشخیص و توان تحلیل پیدا می‌کنند و به مرور می‌توانند سره و ناسره مسئولین، قوانین و چهارچوب‌ها را تشخیص دهند.

در کشورهای توسعه یافته، روزنامه‌نگاری و خبرنگاری در زمره مشاغل معتبری قرار می‌گیرد که از درجه اهمیت قابل توجهی برخوردار است؛ این جایگاه برای اهالی خبر و خبرنگار، به دلایلی چون سختی و فشردگی کار، خطیر بودن، در مظان اتهام قرار گرفتن و بسیاری موارد دیگر بدیهی به نظر می‌رسد اما در کشور ما خبرنگاران با مشکلات بسیاری دست و پنجه نرم می‌کنند؛ بسیاری از آنها علیرغم اشتغال به این شغل، خبرنگاری را به‌عنوان شغلی که بتواند تامین‌کننده زندگی باشد، نگاه نمی‌کنند؛ چون تضمینی برای آینده شغلی‌شان ندارد.

از سوی دیگر حتی نهادی همچون «انجمن صنفی روزنامه‌نگاران و خبرنگاران ایران» هم آنگونه که باید نمی‌تواند در جهت استیفای حق و حقوق خبرنگاران گام بردارد و این خلاً به دنبال خود انباشتی از مصائب و مشکلات را برای اصحاب رسانه به دنبال دارد.

جای خالی یک فصل

پس از پیروزی انقلاب اسلامی، تعداد خبرنگاران و رسانه‌ها  به لحاظ کمی و کیفی افزایش یافت؛ با این حال «خبرنگاری» به ‌عنوان حرفه‌ای مستقل در جامعه چندان شناخته شده نیست و تشکلات صنفی ندارد. ما همچنان نتوانسته‌ایم سازوکاری برای حمایت از خبرنگاران فراهم کنیم. در قانون مطبوعات هم جای یک فصل خالی است و آن فصل «حقوق خبرنگاران» است.

بدون صنف

بسیاری از مشاغلی که به اندازه خبرنگاری بر افکار عمومی تاثیرگذار و دادخواه جامعه‌ نیستند، تشکل صنفی دارند و صنف آنها مشکلات‌ احتمالی را پیگیری و حل و فصل می‌کنند اما خبرنگاری که شغلی مهمی‌ است و با بیداری جامعه سر و کار دارد؛ از چنین صنفی بی‌بهره‌ است‌.

در جامعه امروز با تنوع چالش‌ها و موضوعات اجتماعی لازم است خبرنگاران به‌طور جدی در قانون مطبوعات دیده شوند اما با اینکه مطبوعات رکن چهارم دموکراسی است، هنوز در ایران رابطه خبرنگاران با دولت، مجلس و قوه قضائیه تعریف نشده است‌.

منشور اخلاقی

یکی دیگر از مشکلات خبرنگاران‌ بحث منشور اخلاقی است. به طور جسته و گریخته در برخی خبرگزاری‌ها چیزی به‌نام منشور اخلاق وجود دارد اما عمومی‌ نیست‌. هنوز جامعه‌ رسانه‌ای در تشخیص خطوط قرمز و آنچه تعهدات رسانه‌ای نامیده می‌شود با ابهام مواجه است.

یک اتهام کلی

هنوز در موارد بسیاری مراجع، خبرنگاران‌ را با عنوان کلی تشویش اذهان عمومی و امثال آن احضار و بازخواست می‌کنند و گاه خبرنگاران حتی برای مواردی دادگاهی یا بازداشت می‌شوند که اتهام آنها در هیچ قانونی ذکر نشده و صرفا تفسیر سلیقه‌ای است.

همچنین هنوز هیج مرجعی فهرست کاملی از آنچه تشویش اذهان و افکار عمومی محسوب می‌شود‌ ارائه نداده و در موارد بسیاری، اتهامات خبرنگاران‌ اگرچه تشویش اذهان‌ نیست اما با همین عنوان به جامعه اعلام می‌شود.

در مواردی هم هرگونه انتقاد به مسئولان‌ یا برخی نهادها حتی با وجود مستندات کافی باز تشویش قلمداد می‌شود و با وجود داشتن تبعات گوناگون برای خبرنگاران‌، معلوم نیست دامنه این اتهام کلی تا کجا ادامه دارد.

همچنین باز به‌طور کامل مشخص نیست که چرا پرداختن به فساد، اهمال و کم‌کاری برخی مسئولین تشویش ذهن‌ها محسوب می‌شود اما در مورد گروهی دیگر از مسئولین نه؛ همه این موارد جزء سختی‌های کار خبرنگاران است و نشان می‌دهد خبرنگاران در زمین مین‌گذاری شده‌ای حرکت می‌کنند که روی برخی مین‌ها می‌توانند پا بگذارند و روی برخی نه، اما اینکه آن برخی کدامند، چندان واضح نیست.

همه این موارد نشان می‌دهد خبرنگاران اکنون جایگاه معناداری در قانون مطبوعات ندارند و این قانون باید جایگاه خبرنگاران را شفاف کند. در واقع قانون مطبوعات ما شفاف نیست و کلی است، به طوری‌که دست بسیاری از قضات را برای تفسیر قوانین باز می‌گذارد در حالیکه این خبرنگاران نیستند که موجب تشویش افکار عمومی می‌شوند بلکه تشویش افکار زمانی اتفاق می‌افتد که فضا را می‌بندند و نمی‌گذارند اطلاعات از کانال رسمی که رسانه است به مردم برسد.

ورود برای عموم آزاد است‌

از آنجا که برای ورود به شغل خبرنگاری آزمون و سنجه‌ای وجود ندارد بنابراین‌ ورود به این شغل برای عموم آزاد است‌. با احترام به همه خبرنگاران و روزنامه‌نگاران باسواد اما باید پذیرفت در این صنف افرادی هستند که بدون دانش، آموزش، تجربه عملی و حتی بدون شم خبرنگاری وارد این حرفه شده‌اند و با ارائه کارهای سطح پایین نام سایر همکاران رسانه‌ای را هم زیر سوال می‌برند.

«آموزش» نکته قابل توجه دیگری در این عرصه است. بسیاری از کسانی که وارد شغل خبرنگاری می‌شوند فارغ‌التحصیل رشته ارتباطات نیستند؛ به حرفه خود دیدگاه علمی ندارند و با مسائل‌، تخصصی برخورد نمی‌کنند.

البته نمی‌توان انکار کرد که برخی از آنانی که از دانشگاه‌ها به این شغل وارد می‌شوند هم به دلیل آنکه فقط آموزش تئوریک دیده‌اند گاه در عمل دچار مشکل هستند.

اما به‌طور کلی در شرایط امروز که مردم به روزنامه‌نگاری تحلیلی و تحقیقی تمایل دارند، خبرنگاران باید توانایی تحلیل به‌ویژه تحلیل آینده را داشته باشند و بتوانند ابعاد اقتصادی، سیاسی، و فرهنگی رویدادها را پیش‌بینی کنند اما  عدم آموزش و ورود افراد فاقد سواد تخصصی موجب عقب نگاه‌داشته شدن روزنامه‌نگاری ما در این عرصه شده است.

مشکلات مالی

مشکلات مالی خبرنگاران، مهم‌ترین مشکلی است که آنها هر صبح تا شام با آن مواجه‌اند. به‌طور معمول خبرنگاران به ازای میزان زحماتی که متحمل می‌شوند دستمزد نمی‌گیرند. همین دستمزد کم که چرخ زندگیشان‌ را هم به زحمت می‌چرخاند موجب می‌شود آنها انگیزه و البته هزینه کافی برای آموزش نداشته باشند و در نتیجه از دانش روز دنیا عقب بمانند.

گاهی هم تعدادی از خبرنگاران به علت ضرورت‌های زندگی و مشکل درآمد به سمت مسائل مالی‌ای می‌غلتند که در شأن اخلاق حرفه‌ای مطبوعات نیست. این مشکل آسیب‌های جدی به ساختار مطبوعات وارد می‌کند و با وجود آنکه تعداد این افراد محدود است اما موجب می‌شود نگاه جامعه به همه روزنامه‌نگاران تغییر کند.

اقتصاد رسانه

با گذشت سالها از قدمت حرفه رسانه‌ای اما هنوز علاجی برای درد بی‌درمان اقتصاد رسانه‌ها پیدا نشده. رسانه‌های دولتی یا وابسته به نهادهای خاص در ازای برخورداری از حقوق ثابت، بیمه و مزایا آزادی عمل کمتری دارند و رسانه‌‌های آزاد و غیروابسته هم گرچه کمی آزادترند‌ اما همواره درگیر بیماری اقتصادی‌اند.

اما اقتصاد رسانه فراتر از حرف نان شب و حقوق سر برج است‌. بر اساس این مهارت، رسانه باید به گونه‌ای به چهارچوب‌ها تن بدهد و بایدها و نبایدها را بپذیرد که قدرت بیان اشکالات و ایرادات را از دست ندهد، بر شرف خبرنگاری پا نگذارد و قدرت اصلاح جامعه را بر چیز دیگری ترجیح ندهد‌.

کار با اعمال شاقه

قوانین شفاف نیست، آینده خبرنگاران مبهم است، اقتصاد رسانه‌ها ضعیف و اغلب خبرنگاران درگیر مشکلات مالی و از قشر ضعیف جامعه هستند، بیشترین خطرات، آنها و خانواده‌هایشان را تهدید می‌کند، همکاری با اهل رسانه در پایین‌ترین سطح ممکن قرار دارد، روزنامه‌نگاران دسترسی باز و حتی عادی به اطلاعات ندارند، قانون مورد تفسیر سلیقه‌ای قرار دارد. این حال و روز امروز رسانه و اهالی آن است.

در این شرایط «بازنگری قانون مطبوعات و تشکیل انجمن صنفی آزاد» با داشتن حق دفاع از خبرنگاران می‌تواند به کاهش دغدغه‌های خبرنگاران کمک کند اما تا پیش از آن، پاسخ این سوال جای تأمل دارد:

با تمام مشکلات موجود آیا رسانه و خبرنگار توانسته استقلال خود را حفظ کند؟