سعدالسلطنه و فرصتهای پیش روی گردشگری
- شناسه خبر: 21041
- تاریخ و زمان ارسال: 4 مهر 1402 ساعت 08:00
- بازدید :
محمدرضا مقدم
اشاره
سرای سعدالسلطنه قزوین بزرگترین کاروانسرای سرپوشیده کشور است که با وسعتی حدود ۶/۲ هکتار در اواخر سلطنت ناصرالدین شاه قاجار ساخته شد. ساخت این مجموعه منحصر به فرد از سال 1310 هجری قمری آغاز شد و در سال 1312 به پایان رسید که ساخت مجموعهای با این وسعت در این فاصله زمانی در نوع خودش بینظیر است. این بنای تجاری با 400 حجره توسط دو معمار قزوینی و دو معمار اصفهانی ساخته شده است.
کاروانسرای سعدالسلطنه در ۲۶ شهریور ۱۴۰۲ در جریان چهل و پنجمین اجلاس کمیته میراث جهانی یونسکو که در شهر ریاض کشور عربستان برگزار شد به همراه ۵۳ کاروانسرای تاریخی دیگر تحت عنوان «کاروانسراهای ایرانی» به عنوان بیست و هفتمین اثر ایران در فهرست میراث جهانی به ثبت رسید.
حاکمی بیسواد ولی باهوش
بنا بر نوشته مهدی نورمحمدی در کتاب «سرگذشت باقرخان سعدالسلطنه حاکم قزوین در عصر ناصری»، سعدالسلطنه یکی از رجال عصر قاجار و پسردایی علیاصغر خان اتابک بود که حدود ۱۰ سال و طی دو مرحله حکومت قزوین را بر عهده داشت و در این مدت، اقدامات عمرانی متعددی انجام داد. مرمت آثار تاریخی قزوین مانند چهلستون، مسجد جامع و امامزاده حسین(ع) از جمله اقدامات ارزنده سعدالسلطنه در این دوران به شمار میرود.
یکی دیگر از اقدامات مهم سعدالسلطنه، ساخت مجموعه عظیم سعدالسلطنه است که با حدود سه هکتار مساحت به عنوان بزرگترین کاروانسرای درون شهری خاورمیانه شناخته میشود و اکنون به عنوان یکی از جاذبههای مهم گردشگری قزوین درآمده و با زیباییهای خاص خود، پذیرای گردشگران داخلی و خارجی است.
سعدالسلطنه در حکومتداری نیز شیوهای جالب و منحصر به فرد داشت، به طوری که بعضی شبها به صورت ناشناس در شهر میگشت و عملکرد شبگردها و گزمهها را از نزدیک زیر نظر میگرفت. علاوه بر این، خبرچینهای متعددی داشت که اخبار تمامی طبقات شهر، از اشرار و اوباش تا اعیان و اشراف را به اطلاع وی میرساندند. به همین دلیل چنان بر اوضاع شهر تسلط داشت که کمتر موضوعی بود که از وجود آن بیاطلاع باشد.
وی فردی بیسواد، اما باهوش، زرنگ، فعال، موقعشناس، کاری، کاردان، لایق و ثروت اندوز بود. فردی که به اقدامات عمرانی علاقه بسیاری داشت، در جلب رضایت مافوق میکوشید، ثروتمندان را سرکیسه میکرد، به جمع کردن ثروت (ولو از راه نامشروع) میپرداخت، دستی در کارهای خیر داشت و در تنظیم قیمتها، جلوگیری از سرقت و شرارت و برقراری امنیت متبحر بود. اگرچه او در دوران حکومت خود، رضایت مردم را به طور نسبی جلب کرد، چهار دفعه با شورش عمومی مواجه شد که دو بار آن در قزوین و نوبتهای دیگر در رشت و زنجان روی داد.
او با وجود برخی خصایص منفی شخصیتی، در مقایسه با دیگر حکّام عصر قاجار، عملکرد نسبتا خوبی از خود بر جای گذارد و این عملکرد در هنگام حکومت او در قزوین، نسبت به شهرهای دیگر نمود بیشتری داشت.
محلی برای تجارت با عثمانیها و روسها
سعدالسلطنه به خوبی به ارتباطات تجاری ایران با کشورهایی مثل ترکیه (عثمانی) و روسیه واقف بود و به همین دلیل دستور ساخت یک کاروانسرا را صادر کرد.
کاروانسرای مزبور به سعدالسلطنه شهرت یافت؛ اما با نام سرای سعد نیز خوانده شد. برخی به دلیل قرارگیری مجموعه کاروانسرا در میدان چوگان دوران صفویه (کاخ باغ سعادت، میدان سعادت) نام سرای سعادت را بر آن گذاشتند. بزرگی کاروانسرا حکایت از آن دارد که در زمان قاجار، یکی از مهمترین مراکز تجاری و محل تبادل کالاهای تجار در داخل کشور به شمار میرفته است.
کاروانسرا به تدریج به مرکزی برای فعالیتهای تجاری و بازرگانی تبدیل شد و تا قبل از جنگ جهانی اول، مرکزی مهم در شهر بود. با آمدن قشون روس در جنگ جهانی اول، نخست چند واحد از نظامیان روس به کاروانسرا وارد شدند و در آن اسکان یافتند. انگلیسیها که از راه رسیدند بخشی را مخزن خواروبار کردند و بخشی دیگر را به محل خوراک چارپایان اختصاص دادند. در نهایت پس از متروکه شدن این محل، بلدیه بخشی را به اصطبل و قسمتی را به انبار قند و شکر تبدیل کرد.
بعد از تغییرات سیاسی حکومت روسیه، کاروانسرا دیگر پل ارتباطی بازرگانی، بین اروپا و آسیا به حساب نمیآمد و کم کم حیات اقتصادی خود را از دست داد.
برخی از حجرههای کاروانسرای سعدالسلطنه به شکل غرفههای تجاری مستقل در آمدند و برخی نیز به صورت انبار مورد استفاده قرار گرفتند. قسمتی از کاروانسرای سعدالسلطنه به کارخانه آرد سلامت و کارخانه تولید کشمش تبدیل شد و کارگاههای تولیدی کفش، فرشبافی و چوببری نیز در قسمتهای دیگر استقرار یافتند؛ به همین دلیل در این اواخر مردم نام بازار چوب را بر این محل نهاده بودند.
در نهایت در سال ۱۳۷۷ تنها ۱۰ واحد در کاروانسرای سعدالسلطنه فعال بود و این بنای ارزشمند رو به ویرانی میرفت. کم کم سازمان میراث فرهنگی شروع به خرید حجرهها کرد. سال ۸۰ با حدود ۴ میلیارد اعتبار تمامی سرقفلیها از مالکان خریداری شد. پس از مدتی این مجموعه از طریق صندوق احیا و بهرهبرداری از اماکن تاریخی و فرهنگی سازمان میراث فرهنگی، صنایع دستی و گردشگری کشور به سازمان بهسازی و نوسازی شهرداری قزوین واگذار شد تا مورد مرمت قرار گیرد. تامین منابع مالی این مرمت را سازمان بهسازی و نوسازی بر عهده گرفت و عملیات زیر نظر سازمان میراث فرهنگی، صنایع دستی و گردشگری انجام گرفت.
معماری بنای سعدالسلطنه
کاروانسرای سعدالسلطنه از بناهای تو در تو تشکیل شده است. در سرتاسر حیاط آن حجرههایی دیده میشود که تزئینات بسیار خاصی دارند. این بنا دارای چندین ورودی، چندین حیاط وسیع، حجرههای متعدد، هشتیهای باشکوه دالانهای طویل و تزیینات آجرتراشی شده است.
سعدالسلطنه در دوران گذشته نقش تجارتی داشته و از آن به عنوان مرکزی برای فعالیتهای تجاری و بازرگانی استفاده میشده است. اما بعد از تغییراتی که در روسیه اتفاق افتاد، موقعیت مهم تجاریاش را از دست داد. شاید مهمترین قسمت کاروانسرا را بتوان چهار سوق آن دانست که بر بالای آن گنبد بزرگ کاشیکاری شدهای قرار دارد. البته سقف این گنبد نورگیری ندارد و چهار طرف آن را چهار نیم گنبد نورگیر دار فرا گفته است که باعث میشود تا فضا بزرگتر از آنچه که هست، نشان داده شود.
کاروانسرای سعدالسلطنه دارای ۷ حیاط است که بزرگترین آن، ۳۰۷۳ متر مربع وسعت دارد و البته حدود ۱۵۰۰ متر آن فضای باز است و بقیهی آن ترکیبی از فضاهای نیمه باز و بسته است. یکی دیگر از حیاطهای این بنا، نگارالسلطنه نام دارد که دو حجره و دو انبار بسیار بزرگ در آن قرار دارد. حیاط دیگر این بنا با نام سعدیه یک گرمابه و ۱۰ حجره دارد.
سعدالسلطنه و حاشیههای پیش رو
در ماههای اخیر مجموعه سعدالسلطنه با حاشیههای متعددی روبه رو شد که بازتاب وسیعی در رسانهها و فضای مجازی داشت.
برخی از حجرههای این مجموعه تعطیل شد و به گفته مسئولین ذیربط بخشهای از این مجموعه به ایمنسازی در برابر خطر برقگرفتی و رعایت ایمنی انشعابات گاز نیاز دارد. حاشیههای سعدالسلطنه همچنان ادامه دارد و دلایلی از جمله هنجارشکنی و عدم رعایت حجاب اسلامی مدتی است گریبانگیر این بنای نفیس و منحصر به فرد شده که امید است با اتخاذ سیاستهای لازم شاهد رونق هرچه بیشتر این مجموعه باشیم. سعدالسلطنه چند سالی است که به عنوان یکی از نمادهای هویتی و تاریخی قزوین شناخته شده و خاطرات زیادی را برای قزوینیها و حتی گردشگران داخلی و خارجی رقم زده است. بدیهی است که این مجموعه در انتظار نگاه جدیتر و مهربانانهتر مسئولین قرار گیرد. وقتی یک بنای تاریخی این ظرفیت را دارد که به خاطرهی جمعی مردم تبدیل شود، مسئولین وظیفه دارند تا حراست لازم را از این بنا به عمل آورده و با استفاده از ظرفیت کارشناسان خبره و افراد دلسوز از بروز هرگونه آسیب اقتصادی و عمرانی به بنا جلوگیری کنند.
اقتصاد گردشگری
کشور ما دارای بناهای تاریخی متعددی است و همین موضوع ظرفیت بالقوهای را برای جذب گردشگر خارجی در اختیار ما قرار داده است. متاسفانه در تمام این سالها نه تنها نتوانستهایم بهرهای از این پتانسیل ببریم بلکه با بکارگیری سیاستهای نادرست و انتصاب برخی افراد نالایق سبب آسیب و نابودی بسیاری از بناهای تاریخی شدهایم.
اما حالا با ثبت جهانی کاروانسرای سعدالسلطنه وضعیت فرق کرده و قزوین با شرایط ویژهای روبرو شده است. بدیهی است که زیرساختهای گردشگری قزوین به هیچوجه جوابگوی گردشگران داخلی نیست و حالا باید به خیل گردشگران داخلی، توریستهای خارجی را هم اضافه کنیم که شرایط خاصی دارند. مجموعه سعدالسلطنه به خودی خود دارای جذابیتهای ویژهای برای گردشگران است. نوع معماری خاص و جذابیتهای بصری آن هر گردشگری را به خود جذب میکند. حالا باید دید آیا مسئولین میتوانند از این فرصت استثنایی استفاده کنند و جان تازهای بر پیکر بی رمق اقتصاد قزوین و به ویژه اقتصاد گردشگری قزوین ببخشند یا نه!
آن چه مسلم است قزوین برای رسیدن به نقطه جذب گردشگر داخلی و خارجی فاصله زیادی را پیش روی خود دارد. احداث اقامتگاههای متعدد، تبلیغات مناسب و از همه مهمتر ایجاد محیطی شاد از جمله مواردی است که میتواند پای گردشگران را به قزوین باز کند. باید دید شهری که اکثر بناهای تاریخی آن برای بازدید عموم تعطیل است و سالی یک بار آن هم در ایام نوروز حال و هوای گردشگری به خود میگیرد، آیا میتواند از این فرصت استفاده کند یا خیر؟
با مروری کوتاه بر آن چه که تا به امروز بر گردشگری قزوین گذشته روشن است با شیوه و سیاست فعلی نمیتوان قزوین را به یکی از مقاصد گردشگران داخلی و خارجی تبدیل کرد. و به قولی ساز گردشگری قزوین کوک نیست و هرچی مینوازد به دل اهل فن نمینشیند. پای گردشگری قزوین میلنگد و تنها راه درمان آن و راه حل برای عبور از شرایط فعلی جذب سرمایهگذار در بخش گردشگری و بهرهگیری از افراد صاحب نظر است. در غیر این صورت قزوین باید با پای لنگ وارد مارتن رقابت گردشگری با شهرهایی از جمله شیراز و اصفهان شود.