«مشاهیر قزوین» سفیران فرهنگ، هنر و اندیشه در گستره تاریخ

آرزو سلخوری

قزوین، شهری کهن با تاریخی چند هزار ساله، در طی قرون متمادی بستر ظهور و رشد بسیاری از چهره‌های برجسته در زمینه‌های مختلف فرهنگ، هنر، علم و ادب بوده است. این شهر، که زمانی به‌عنوان پایتخت صفویان انتخاب شد، همواره به‌عنوان یکی از مراکز مهم فرهنگی و هنری ایران شناخته شده و نام‌هایی بزرگ و پرآوازه را در دل خود پرورش داده است. مشاهیر قزوین نه تنها بر فرهنگ و تاریخ این منطقه بلکه بر تاریخ و تمدن ایران نیز تاثیرات بسزایی گذاشته‌اند. در این گزارش به بررسی زندگی و دستاوردهای برخی از برجسته‌ترین مشاهیر قزوین می‌پردازیم.

عبید زاکانی: طنزپرداز جاودانه

یکی از مشهورترین چهره‌های ادبی قزوین، عبیدزاکانی است که به‌عنوان طنزپرداز و شاعر برجسته سده هفتم و هشتم هجری قمری شناخته می‌شود. عبید زاکانی با زبانی تیز و طنزی گزنده، انتقادات خود را از ناهنجاری‌ها و نابسامانی‌های اجتماعی زمانه‌اش در قالب اشعار و نثرهای پرمعنا بیان می‌کرد. اثر معروف او، کتاب موش و گربه، یکی از شاهکارهای ادبیات طنز فارسی است که به شکل تمثیلی و نمادین، به نقد جامعه آن دوران می‌پردازد.

دیوان اشعار و رساله دلگشا نیز از دیگر آثار مهم عبید زاکانی هستند که به‌واسطه آن‌ها او توانست نام خود را به‌عنوان یکی از بزرگان ادبیات فارسی تثبیت کند. عبید در آثار خود، ضمن توجه به موضوعات اجتماعی و اخلاقی، از زبان ساده و شیوا بهره می‌برد و از این طریق مخاطبان زیادی را جذب کرده است. آثار او همچنان به‌عنوان منابع الهام‌بخش برای ادیبان و نویسندگان معاصر مورد استفاده قرار می‌گیرند.

میرعماد حسنی: اسطوره خوشنویسی ایران

میرعماد حسنی قزوینی، از بزرگترین خوشنویسان تاریخ ایران و جهان اسلام، در قرن دهم هجری قمری زندگی می‌کرد. او با خلق آثار بی‌نظیری در خط نستعلیق، به‌عنوان اسطوره‌ای در این هنر شناخته می‌شود و هم‌اکنون نیز آثارش به‌عنوان نمونه‌هایی از اوج هنر خوشنویسی در موزه‌های مهم دنیا به نمایش گذاشته می‌شوند.

میرعماد از دوران کودکی علاقه و استعداد خود را در زمینه خوشنویسی نشان داد و با پشتکار و تلاش بسیار توانست به یکی از برجسته‌ترین هنرمندان زمان خود تبدیل شود. او شاگردان زیادی تربیت کرد و به‌واسطه نفوذی که در دربار صفویان داشت، نقش مهمی در ترویج و توسعه هنر خوشنویسی در ایران ایفا کرد.

از آثار معروف میرعماد می‌توان به قرآن‌هایی که به خط زیبای او نوشته شده، اشاره کرد. این قرآن‌ها با خطوط دقیق و زیبای نستعلیق تزئین شده‌اند و به‌عنوان گنجینه‌هایی از هنر ایرانی در موزه‌ها و کتابخانه‌های مختلف جهان نگهداری می‌شوند.

علامه محمد قزوینی: پژوهشگر و مصحح بزرگ ادبی

علامه محمد قزوینی یکی از بزرگترین پژوهشگران و مصححان متون ادبی فارسی است که در اواخر قرن نوزدهم و اوایل قرن بیستم زندگی می‌کرد. او در خانواده‌ای اهل علم و ادب در قزوین به دنیا آمد و از همان ابتدا به مطالعات ادبی و تاریخی علاقه‌مند شد.

محمد قزوینی در یازدهم فروردین ۱۲۵۶ خورشیدی در تهران در محله دروازه قزوین در خانواده از آذری‌ها قزوین زاده شد. پدر و اجدادش از اهل قلم و فرهنگ بودند. پدر بزرگ او ملا عبدالعلی قزوینی از دانشمندان قزوین بود. پدرش ملا عبدالوهاب قزوینی معروف به «ملا آقای قزوینی» اصلاً اهل بلوک بشاریات (اکنون بخش بشاریات) بود که با کوشش شخصی صاحب مرتبه‌ای در دانش و ادب شد و به تهران آمد و در مدرسه معیرالممالک درس می‌داد.

علامه قزوینی در طول زندگی خود تلاش‌های بسیاری در زمینه تصحیح و احیای متون کهن فارسی انجام داد و آثار او به‌عنوان منابع معتبر و مهمی در مطالعات ادبیات فارسی شناخته می‌شوند. یکی از بزرگترین دستاوردهای او، تصحیح دیوان حافظ است که با دقت و استناد به نسخه‌های خطی معتبر انجام شد.

این تصحیح، به‌عنوان یکی از معتبرترین نسخه‌های دیوان حافظ شناخته می‌شود و همچنان مورد استفاده پژوهشگران و علاقه‌مندان به حافظ قرار می‌گیرد. علامه قزوینی همچنین در زمینه‌های مختلف ادبی، تاریخی و زبان‌شناسی، مقالات و آثار متعددی به جا گذاشته است که هر کدام به‌عنوان منبعی ارزشمند در مطالعات مربوطه مورد استفاده قرار می‌گیرند.

علی‌اکبر دهخدا

ادیب، لغت‌شناس، سیاستمدار و شاعر ایرانی بود. او مولف و بنیان‌گذار لغت‌نامه دهخدا نیز بوده‌ است. دهخدا از درخشان‌ترین چهره‌های فرهنگ و ادب فارسی معاصر است. علی‌اکبر دهخدا در سال ۱۲۵۷ خورشیدی در تهران و در محله سنگلج دیده به جهان گشود. پدرش خان باباخان سپاهی و از ملاکان متوسط قزوین بود، پیش از زاده شدن وی از قزوین خارج شد و دار و ندار خود را فروخت و در تهران اقامت گزید.

هنگامی که او 9 ساله بود پدرش در بروجرد فوت کرد و مادرش تربیت او را به عهده گرفت. در آن زمان غلامحسین بروجردی که از دوستان خانوادگی آن‌ها بود کار تدریس دهخدا را آغاز کرد و دهخدا تحصیلات قدیمی را نزد او آموخت. از مهم‌ترین تألیف‌های دهخدا می‌توان به لغتنامه دهخدا، امثال و حکم و مجموعه مقالات چرند و پرند اشاره کرد.

علامه رفیعی قزوینی، حکیم و فیلسوف بزرگ

علامه سید ابوالحسن رفیعی قزوینی یکی از بزرگترین حکیمان و فیلسوفان اسلامی در قرن چهاردهم هجری قمری است که با آثار و افکار خود تاثیرات عمیقی بر فلسفه اسلامی گذاشت. او در خانواده‌ای اهل علم و ادب در قزوین متولد شد و از همان کودکی به مطالعه علوم دینی و فلسفه علاقه‌مند شد. علامه رفیعی قزوینی در دوران زندگی خود به تدریس فلسفه، کلام و علوم دینی پرداخت و شاگردان بسیاری را تربیت کرد که بعدها به چهره‌های برجسته‌ای در علوم دینی و فلسفه تبدیل شدند.

یکی از مهم‌ترین ویژگی‌های علامه رفیعی قزوینی، تسلط گسترده او بر متون فلسفی و دینی و توانایی او در تحلیل و تبیین مباحث پیچیده فلسفی بود. او با ارائه تفاسیر دقیق و عمیق از آثار فیلسوفانی مانند ابن سینا و ملاصدرا، نقش مهمی در ترویج و گسترش فلسفه اسلامی در ایران و جهان اسلام ایفا کرد.

علامه رفیعی علاوه بر تدریس، آثار متعددی در زمینه‌های مختلف فلسفه و کلام از خود به‌جای گذاشت. این آثار که شامل شرح‌ها و حاشیه‌های متعددی بر متون کلاسیک فلسفی است، به‌عنوان منابع مهمی در مطالعات فلسفه اسلامی مورد استفاده قرار می‌گیرند. از دیگر ویژگی‌های بارز او، روحیه آزاداندیشی و تلاش برای فهم و تبیین عقلانی مفاهیم دینی و فلسفی بود. او همواره بر ضرورت استفاده از عقل و منطق در کنار نصوص دینی تاکید داشت و این رویکرد او را به یکی از بزرگترین حکیمان عصر خود تبدیل کرد.

حمدا… مستوفی

حمدا… مستوفی، مورخ و جغرافیدان عهد مغول (۷۵۰ـ۶۸۰ قمری)؛ حمدا… یا حمد بن تاج‌الدین ابى‌بکربن حمدبن نصر مستوفى قزوینى از مورخان مشهور ایران و از مولفان و شاعران قرن هشتم هجرى است. وى از خاندان کهن مستوفیان قزوین است. پدر حمدا… و خود او با عنوان مستوفى در دستگاه ایلخانان خدمت مى‌کردند و حمدا… از نزدیکان خواجه رشیدالدین فضل‌ا… و داراى سمت دیوانى بود. در سال ۷۱۸هـ پس از قتل خواجه رشید‌الدین در شمار ملازمان خواجه غیاث‌ا‌لدین محمد درآمد و در عهد وزارت امر نیز با احترام به‌سر برد اما بعد از سال ۷۳۶ که سال قتل خواجه غیاث‌الدین است از زندگانى او اطلاع کافى به‌دست نداریم.

وفاتش بعد از سال ۷۴۰ هجرى اتفاق افتاده و گورش در محلى واقع در مشرق قزوین باقى است. نخستین اثر معتبر حمدا… مستوفى «تاریخ‌گزیده» او است که به سال ۷۳۰ درباره خلاصه تاریخ جهان و به‌نام خواجه غیاث‌الدین محمد به پایان برد. در پایان این کتاب دو فصل یکى در تاریخ عالمان و شاعران و عرب و عجم و دیگرى در تاریخ قزوینى و شرح احوال رجال آن شهر بر کتاب افزوده است.

دومین اثر منثور حمدا… «نزهه‌القلوب» او است در جغرافیا. تالیف این کتاب به سال ۷۴۰هـ پایان یافته و مشتمل بر یک مقدمه و سه مقاله و یک خاتمه است. مستوفى در بخشى از این کتاب بیشتر تحت‌تأثیر روش زکریاى قزوینى در «عجایب‌المخلوقات» او قرار دارد. نثر حمدا… چه در تاریخ گزیده و چه در نزهه‌القلوب ساده و بى‌پیرایه و تنها موقوف به ذکر مطالبى است که در اختیار نویسنده بوده و قدرت او در انشاء از مقدمه‌هایى که بر دو کتاب خود نوشته دریافته مى‌شود.

اثر معروف دیگر حمدا… که به نظم است «ظفرنامه» نام دارد و به بحر متقارب ساخته شده و به سال ۷۳۵ نظم آن به پایان رسیده است. نظم این کتاب ظاهراً پانزده سال به طول انجامیده است و به سه قسمت یا کتاب منقسم شده است: کتاب نخستین در تاریخ عرب کتاب دوم در تاریخ عجم و کتاب سوم در تاریخ مغول است.

عارف قزوینی

عارف، شاعر و تصنیف‌ساز اهل ایران بود. خانه عارف قزوینی در محله حمدا… مستوفی شهر قزوین قرار دارد. عارف در سال ۱۲۵۹ هجری خورشیدی در قزوین به دنیا آمد. پدرش «ملاهادی وکیل» بود. عارف صرف و نحو عربی و فارسی را در قزوین فراگرفت. خط شکسته و نستعلیق را بسیار خوب می‌نوشت. موسیقی را نزد میرزا صادق خرازی فراگرفت. مدتی به اصرار پدر در پای منبر میرزا حسن واعظ، یکی از وعاظ قزوین، به نوحه‌خوانی پرداخت و عمامه می‌بست؛ ولی پس از مرگ پدر عمامه را برداشت و ترک روضه‌خوانی کرد. در سال ۱۲۸۲ در زمان آغاز ۲۳ سالگی عارف، زمزمه مشروطیت بلند شده بود عارف نیز با غزل‌های خود به موفقیت مشروطیت کمک کرد. وی نخستین تصنیفش را در ۱۸ سالگی ساخت. عارف، تصنیف‌های وطنی سیاسی یا عشقی می‌ساخته و در هر دو زمینه نیز بی‌باک و سنت‌شکن بوده‌ است. چون بیشتر تصنیف‌های عارف درباره و اوضاع زمانه بودند تأثیر بسزایی در مجامع آن روز داشتند. عارف از نخستین کسانی است که در ایران کنسرت برگزار کرد و به جنبه غیرمجلسی بودن و مردمی بودن آن تاکید می‌ورزید.

سید اشرف‌الدین حسینی

مشهور به نسیم شمال شاعر احمداسرا نویسنده و مدیر روزنامه نسیم شمال از روزنامه‌های دوره مشروطیت ایران بود. اشرف‌الدین چنان‌که خود گفته‌است در ۱۲۸۸ ه‍. ق/۱۸۷۰م در قزوین زاده شد. نام پدرش را سیداحمد حسینی قزوینی گفته‌اند. در ۶ ماهگی پدر را از دست داد و میراث پدریش غصب شد.اشرف‌الدین تحصیلات مقدماتی را در مدرسه صالحیه قزوین نزد ملاعلی طارمی و ملامحمد علی برغانی صالحی به پایان رساند و سپس رهسپار عتبات عالیات شد. در کربلا در درس فقه و اصول میرزاعبدا… و میرزا علی‌نقی برغانی صالحی حاضر شد؛ و پس از حدود ۵ سال به قزوین بازگشت. تحول اساسی در زندگی او هنگامی رخ داد که در ۱۳۲۴ ه‍.ق به رشت مهاجرت کرد. اشرف‌الدین در این سال‌ها با رهبران مشروطیت در گیلان آشنا شد و نخستین شماره نسیم شمال را به صورت هفتگی منتشر ساخت.

قزوین، زادگاه بزرگان

قزوین، این شهر کهن و فرهنگی، در طول تاریخ خود همواره بستری برای پرورش و ظهور چهره‌های برجسته در زمینه‌های مختلف بوده است. مشاهیر قزوین، با آثار و دستاوردهای خود، نه تنها فرهنگ و تاریخ این شهر، بلکه تاریخ و تمدن ایران را نیز غنی‌تر کرده‌اند. هر یک از این چهره‌ها، با تلاش و پشتکار خود، توانسته‌اند نام خود را در تاریخ جاودانه سازند و یادگارهایی ارزشمند برای آیندگان به‌جا بگذارند.