گذار نوجوانانه از سنت به مدرنیته در میانه چالش‌ها
- شناسه خبر: 70230
- تاریخ و زمان ارسال: 10 آبان 1404 ساعت 07:30
- بازدید :
آرش صالحی ـ نوجوانی، دوره گذار از کودکی به بزرگسالی در ایران امروز با تحولات سریع اجتماعی، فرهنگی و فناورانه همراه شده است. نسل حاضر نوجوانان ایرانی در شرایطی پرورش می‌یابند که جامعه ایران خود در مسیر گذار از سنت به مدرنیته قرار دارد. نوجوانانی که از تریبون‌های رسمی مدام از ارزش‌ها و اعتقادات می‌شنوند، اما در رفتار مسئولان با تناقض‌های جدی در عمل به ارزش‌ها و تکالیف روبه‌رو می‌شوند. از طرفی هجوم گسترده فضای مجازی و سایبری هم فرصت استراحت ذهنی و بازشناسی را در کوران اخبار ریز و درشت از نوجوان امروزی گرفته است. با توجه به اینکه نوجوانی حساس‌ترین برهه در شکل‌گیری آینده هر فردی محسوب می‌شود، لازم است نظام آموزش و پرورش به صورت علمی‌تری به رفع چالش‌های سبک زندگی این قشر همت گمارد. این گزارش با استناد به پژوهش‌های میدانی و گفت‌وگو با صاحب‌نظران، تصویری از سبک زندگی این نسل و عوامل مؤثر بر آن ارائه می‌دهد. به مناسبت فرارسیدن هشتم آبان‌ماه که روز نوجوان نامیده شده، در گزارش پیش رو به بررسی ابعاد مختلف سبک زندگی نوجوانان ایرانی، چالش‌ها و فرصت‌های پیش روی آنان می‌پردازیم.
دهه شصتی‌ها به عنوان پل گذار
به عقیدۀ میرکاظم خلیفه‌زاده، جامعه‌شناس و پژوهشگر اجتماعی، دهه شصتی‌ها به‌ویژه زنان این نسل پل گذار از یک دوران «پیشاتوسعه» به «پساتوسعه» در جامعه ایران بوده‌اند. به طوری که تحولات گسترده آموزشی و ارتباطی در دهه‌های اخیر تأثیر مستقیمی بر نگرش‌های نوجوانان امروز داشته است.
وی در این باره به ولایت می‌گوید: در نسل قبل از انقلاب نرخ باسوادی بسیار پایین، کیفیت ارتباطات ضعیف، آمار تحصیلکرده‌ها پایین و نرخ روستانشینی و باروری بالا بود، اما همه این موارد نشان‌دهنده آغاز تحول بود.
این جامعه‌شناس با اشاره به افزایش سطح آموزش و آگاهی می‌افزاید: گسترش نرخ باسوادی به حدود ۹۰ درصد و به‌ویژه افزایش چشمگیر سوادآموزی در بین زنان، یکی از مهم‌ترین تحولات اثرگذار بر سبک زندگی نوجوانان امروز بوده است. این آگاهی نسبت به حقوق انسانی و انتظارات، خواسته‌های نسل جدید را دگرگون کرده است.
مادران و چالش‌های دوگانه میانسالی و نوجوانی
به گفته خلیفه‌زاده یک مطالعه کیفی که بر روی مادران میانسال دارای فرزند نوجوان در کاشان انجام شد، نشان می‌دهد که مادران ایرانی به‌طور کلی بر استقلال نوجوان، دورنمای تحصیلی و شغلی، و آماده‌سازی آنان برای ازدواج تاکید دارند.
وی ادامه می‌دهد: جالب اینجاست که هم‌‌راستا با گذار جامعه ایران به سمت مدرنیته و بر خلاف ارزش‌های جمع‌گرایانه جامعه ایران، عمل مادران بیشتر در راستای پرورش استقلال نوجوانان و ساختن اعتمادبه‌نفس در آنان بوده که به سبک فرزندپروری مقتدرانه نزدیک است.
ظهور «نسل ساندویچ»
این پژوهشگر اجتماعی در ادامه این گفت‌وگو از ظهور «نسل ساندویچ» خبر می‌دهد و عنوان می‌کند: مادران میانسال ایرانی در حالی که با چالش‌های زیستی، شناختی، عاطفی و روانی ـ اجتماعی دوره میانسالی دست‌وپنجه نرم می‌کنند، باید همزمان نقش والدین برای نوجوانان در حال گذار را نیز ایفا کنند. این دوره اغلب با افزایش مسئولیت در خانه و محل کار همراه است. بلوغ نوجوان ممکن است چالش‌های رشدی بیشتری را به شرایط کنونی والدین میانسال، به‌ویژه مادران، تحمیل کند.
خلیفه‌زاده با اشاره به نقش دین به عنوان عامل محافظت‌کننده تصریح می‌کند: پژوهش‌های متعدد نشان می‌دهد که دینداری و انجام مناسک مذهبی می‌تواند نقش بازدارنده‌ای در برابر رفتارهای پرخطر در بین نوجوانان و جوانان ایرانی داشته باشد. یک مطالعه مقطعی دانشجویان نشان داد که سطح بالاتر دینداری با احتمال کمتر تعلق به گروه‌های پرخطر همراه است.
وی با بیان اینکه اجرای مناسک مذهبی به کاهش ازخودبیگانگی نوجوانان می‌انجامد، اضافه می‌کند: پژوهشی بر روی ۳۸۱ دانش‌آموز دبیرستانی در شیراز نشان داد که متغیرهای «مناسک مذهبی» و «هویت مذهبی» با «ازخودبیگانگی» نوجوانان رابطۀ منفی دارد. مهم‌ترین متغیری که بیشترین تغییرات ازخودبیگانگی جوانان را تبیین می‌کند، مناسک مذهبی است. این متغیر به تنهایی نزدیک به ۱۹ درصد تغییرات متغیر وابسته را توضیح می‌دهد.
چالش‌های اقتصادی ـ آموزشی پیش روی نوجوانان ایرانی
از سوی دیگر، یک کارشناس آموزشی در گفت‌وگو با خبرنگار ولایت محرومیت از تحصیل را در زمره چالش‌های پیش روی نوجوانان ایرانی برشمرده و می‌گوید: بر اساس اعلام وزیر آموزش و پرورش حدود ۹۵۰ هزار کودک و نوجوان در ایران از تحصیل محروم هستند یا ترک تحصیل کرده‌اند. اگر چه برخی کارشناسان مرکز پژوهش‌های مجلس این آمار را تا دو میلیون نفر نیز ذکر کرده‌اند.
سعید عباسی با تاکید بر کاهش کیفیت آموزشی به عنوان یک بحران مهم می‌افزاید: وزیر آموزش و پرورش از «افت تحصیلی» دانش‌آموزان خبر داده و عواملی چون کلاس‌های پرجمعیت و غیراستاندارد، وابستگی به تلفن‌های هوشمند، گسست بین خانواده‌ها و مدارس، شکاف زبانی در مناطق دوزبانه و پوشش ناکافی پیش‌دبستانی را از دلایل آن برشمرده است.
وی ادامه می‌دهد: واقعیت این است که نظام آموزشی امروز ما با توجه به تهاجم گسترده فضای مجازی چندان نمی‌تواند پا به پای تغییر سلایق و ذائقه‌های نوجوانان حرکت کند و موضوع اصلی این است که معلمان و مربیان آموزش و پرورش ما حتی از وجود فضاهای مجازی و غیرمجازی که دانش‌آموزان در آن زیست دارند، بی‌اطلاع هستند.
عباسی تصریح می‌کند: به همین دلیل است که هر از چند گاهی شاهد رسانه‌ای شدن اخباری از تنش‌های شدید میان دانش‌آموزان و معلمان هستیم و حتی به نظر می‌رسد معلمان به عنوان نوجوانان دیروز به سطح دسترسی بالای نوجوانان امروزی به اطلاعات حسادت می‌کنند.
شکاف نسلی و تضاد ارزشی
فاطمه علایی، روان‌شناس نیز در گفت‌وگو با خبرنگار ولایت از شکایت نسلی و تضاد ارزشی به عنوان یکی از بحران‌های جدی سبک زندگی نوجوانان یاد کرده و می‌گوید: تفاوت بین نسل‌ها اصلاً واژه عجیب و غریبی نیست. به دلیل فرآیند جامعه‌پذیری، تفاوت نسبی در دو نسل قدیم و جدید طبیعی به نظر می‌رسد.
وی ادامه می‌دهد: اما چیزی که امر طبیعی را به معضل اجتماعی تبدل می‌کند، تبلور تفاوت ارزش‌هاست که باعث می‌شود تفاوت ارزشی بالقوه به تعارض ارزشی بالقوه تبدیل شود و به ناسازگاری بین‌نسلی دامن بزند.
راهکارها و چشم‌انداز آینده
این روان‌شناس، خانواده را به عنوان محور حمایتی توصیف کرده و می‌گوید: پژوهش‌ها به طور همگرا نشان می‌دهند که حمایت خانواده یکی از قوی‌ترین عوامل محافظت‌کننده در برابر رفتارهای پرخطر در بین نوجوانان ایرانی است. این حمایت شامل پشتیبانی عاطفی، راهنمایی و ارتباط باز می‌شود.
علایی با تاکید بر لزوم مداخلات فرهنگی حساس تصریح می‌کند: کارشناسان توصیه می‌کنند که دانشگاه‌ها و مقامات بهداشتی باید برنامه‌های حساس به فرهنگ و متمرکز بر خانواده را برای حمایت از سلامت و رفاه دانش‌آموزان توسعه دهند. این امر در مورد نهادهای فرهنگی دیگر نیز صادق است.
وی با اشاره به نقش مهم سبک زندگی سالم اضافه می‌کند: کارشناسان بر آموزش مستقیم در مورد اصول تغذیه سالم، فواید فعالیت بدنی، مدیریت زمان و استرس، و پیشگیری از اعتیاد به نوجوانان تاکید می‌کنند. همچنین، نقش الگوسازی مثبت والدین در این زمینه حیاتی است.
علایی با اشاره به چالش‌های رفتاری و سلامت روان در میان نوجوانان ادامه می‌دهد: حمایت خانوادگی به‌طور قابل توجهی قرار گرفتن نوجوانان را در طبقه پرخطر از نظر درگیر شدن با آسیب‌های اجتماعی را کاهش می‌دهد، در حالی که مردان با احتمال بیشتری در طبقات پرخطر یا با خطر متوسط قرار می‌گیرند.
نتیجه‌گیری
سبک زندگی نوجوان ایرانی امروز تابلوی پیچیده‌ای از تعلقات دیرین فرهنگی و جاذبه ارزش‌های مدرن است. این نسل با وجود برخورداری از سطح آموزش و آگاهی بی‌سابقه تاریخی با چالش‌های متعدد اقتصادی، اجتماعی و روانی دست‌به‌گریبان است. آینده ایران در گرو آن است که خانواده، نهادهای آموزشی و سیاست‌گذاران فرهنگی بتوانند با درک عمیق‌تر این شرایط بسترهای لازم برای گذار موفقیت‌آمیز این نسل از دوره پرالتهاب نوجوانی به بزرگسالی مسئولانه را فراهم آورند.
