پیشینه و قدمت قناتهای قزوین
- شناسه خبر: 7605
- تاریخ و زمان ارسال: 24 دی 1401 ساعت 08:00
- بازدید :
دکتر شیما احمد صفاری؛ مدرس و پژوهشگر باستانشناسی
کم آبی در ایران، مسئله تازهای نیست و قدمت تاریخی دیرینهای دارد. نیاکان ما در طول چند هزار سال، توانستهاند با اندیشیدن تمهیداتی زندگی خود را با این مسئله وفق دهند و به خوبی با آن سازگار شوند. آنان با درایت تحسین برانگیزی، از این محیط خشک طبیعی به طرز مناسبی بهره میگرفتند و باغهای سرسبز و رویایی به وجود میآوردند و با تخصیص منابع آبی، سطوح وسیعی را به زیر کشت میبردند. آنان همچنین آب شرب بسیاری از نقاط را به طور مطلوبی تامین میکردند ولی این کمیابی موجب شده است که آب در ایران از جایگاه والایی برخوردار باشد. از میان انواع راهکارهای تامین و تهیه آب، حفر قنات یکی از شگفتانگیزترین راهکارهای دانش بومی به شمار میرود. از دیگر سو آب زیرزمینی در کشور ایران با آب و هوای خشک و نیمه خشک یکی از مهمترین منابع آبی میباشد. منابع آب زیرزمینی چاه، چشمه و قنات است که کاریز سازه هیدرولیکی اختراع ایرانیان میباشد که 4000 تا 6000 سال پیش ایجاد شده است که بدون کسب انرژی آب زیرزمینی را توسط نیروی ثقل زمین استحصال مینماید. قناتهای ایران خود تابعی است از اقلیم ایران، هر چه باران سالیانه مناطق بیشتر باشد طول قناتها کمتر و مادر چاه آنها کم عمقتر است و برعکس هر چه باران سالیانه مناطق کمتر باشد طول قناتها بیشتر و مادر چاه آنها عمیقتر خواهد بود زیرا در نقاط پر باران آبهای زیرزمینی سطح زمین بیشتر ولی در نقاط کم باران آبهای زیرزمینی را در عمق بیشتری بایستی جستوجو نمود.
دشت قزوین جزو مناطق نیمه خشک محسوب میشود و با وجود داشتن منابع خاک نسبتا غنی و مستعد از نظر منابع آب در محدودیت است. آب دشت قزوین از دو طریق سطحی و زیرزمینی تامین میشود. آبهای سطحی دشت اعم از دائمی و غیر دائمی حاصل بارندگی و ذوب برف و آب چشمهها و جریانهایی است که از کوههای شمالی ـ غربی و جنوبی به داخل دشت جریان مییابند. سه رودخانه مهم دشت عبارتند از: خررود که بزرگترین و مهمترین رودخانه دشت قزوین است، ابهررود و رودخانه حاجی عرب. از منابع آبهای زیرزمینی موجود دشت قزوین میتوان از چاههای عمیق و نیمه عمیق و چشمه و قنات نام برد. مجموع قنوات دایر 368 رشته است که سالیانه 160 میلیون متر مکعب آب از آن استحصال میشود.
مردم قزوین چنان که مورخان و جغرافیانویسان نگاشتهاند تا قرن چهارم هجری از آب چاه استفاده میکردند. نخستین کاریز را در قزوین حمزه بن السیع که از جانب سلطان محمود غزنوی به حکومت این شهر گمارده شده بود احداث کرد. پس از آن تا سده هفتم بنا به ذکر صاحب التدوین کاریزهای دیگر احداث شد، بدین شرح: طیفوریه، طرخانیه، مطابادیه، خمارتاشیه، زارریه، سیدیه، خاتونیه و قنات صاحب حسن.
حمدا… مستوفی نیز در اواسط سده هشتم در «تاریخ گزیده» برای قزوین هشت قنات (کاریز) ذکر کرده است بدین قرار:
قنات حمزه بن السیع، طیفوری، زویاری، سیدی، خاتونی، خمارتاشی، صاحبی و ملکی.
از این کاریزها تعدادی که در زمان امام رافعی بودهاند تا زمان حمدا… مستوفی نیز پایدار مانده و همچنان نام خود را حفظ کردهاند و ظاهرا نام «زرایه» به «زویاری» و «صاحببنحسن» به «صاحبی» و «سیدیه» به «سیدی» تغییر یافته یا صورت مختصرتری پیدا کرده است.
قنات حمزهبنالسیع به طوری که مولف تاریخ گزیده نقل میکند به اکثر محلات قزوین میرسید اما باقی قناتها هر یک در یکی از محلات قزوین وجود داشته و از آن استفاده میشده است به گونهای که قنات طیفوری بر محله دزج، سیدی بر محله دستجرد، خاتونی بر محله صامغان و ری که این قنات توسط أرسلان خاتون دختر سلطان الب أرسلان سلجوقی احداث گردید زیرا قزوین در وجه اخراجات او بود و او هرزگاهی به این شهر میرفت. قنات خمارتاشی به اکثر شهر و محلات آن جاری بوده و مدار شهر بر آن بوده است و این قنات توسط زاهد خمارتاش عمادی احداث گردیده است. قنات حاجبی در محله ابهر بوده و توسط حاجب حسن خرقانی حاجب سلطان طغرل أرسلان سلجوقی احداث شده بود و در نهایت قنات ملکی در محلات ابهر و ارداق و راهری بوده و توسط ملک سعید امام الدین یحیی افتخاری احداث شد. در ادامه مولف تاریخ گزیده ذکر میکند که از آب این قناتها به جهت خوردن و ریختن و استحمام استفاده میشده است و بردن آب قناتها برای باغات و زراعت در صورتی که جز شروط واقفان نبوده باشد روا نیست.
قناتهای طرخانیه و مطابادیه از بین قناتهای ذکر گردیده آن چنان که صاحب التدوین اشاره نموده احتمالا به قنات طیفوری پیوستهاند. با توجه به نوشتههای حمدا… مستوفی این گونه استنباط میشود که آب تمامی قنوات هشتگانه مزبور را امامالدینیحیی بیرون آورده است با آنکه رافعی دو قرن پیش از وی نام آنها را در کتاب خود ذکر کرده میتوان چنین برداشت کرد که فتنه مغول و پریشانی اوضاع کشور خاصه شهر قزوین مجال پرداختن به تعمیر و مرمت آن کاریزها را برای کسی باقی نگذارده و آن کاریزها به تدریج مطموس گردیده و در زمان افتخاریان که خود والی و فرمانروا و توانگر بودهاند و نفوذی در میان مغولان داشته امامالدینیحیی به مرمت کلیه قنوات شهر همت گماشته و آب آنها را جاری ساخته است.
از بین کاریزها طیفوری و خمارتاشی و خاتونی تاکنون نام خود را حفظ کرده و باقی هستند و شرح آنها به قرار ذیل است.
ـ قنات آخوند
بر طبق وقفنامه نام این قنات «نوک» است. آب ده آن در اراضی وشته و زویار در شش کیلومتری شمالغربی شهر واقع شده و مظهرش بیرون شهر در نقطه موسوم به باغ معنبات (متصل به باغ آخوند) قرار دارد و باغ معنبات به باروی جنوبی شهر طرف محله مغلاوک اتصال دارد. مادر چاه این قنات در حدود 50 متر است و در زیر «وشته» (مزرعهای که در آن گندم و جو کاشته میشود) سه شاخه میشود. اکنون مسیر قنات به طرف محله آخوند سیر میکند و چون بسیار گود است در بیرون شهر در باغ معنبات آفتابی میشود. آبش وقف محلات آخوند و قملاق و مغلاوک (چینیبندان) و برای مصرف شرب است.
ـ قنات آقاجمالی
آب ده این قنات به فاصله سه کیلومتر در شمالشرقی قزوین در زمینهای «باقرآباد» قرار دارد و در سطح رودخانه ارنزک یا آسیاب جوی واقع شده و مظهر آن نیز در همین اراضی و نزدیک باغ موثق است. آبش اختصاص به سبزیکار آقاجمالی دارد که به حکمآباد معروف است.
ـ قنات اقبال
از این قنات در اشعار عبدیبیک یاد شده است و احتمالا قنات خیابان باشد.
ـ قنات آک
ذکر این قنات در وقفنامه ده اک از جانب فتحعلی شاه به تاریخ 1247 ق آمده است.
ـ قنات حاتم بیک
مادر چاه قنات حاتمبیک در اراضی بارجین در شمالشرقی شهر واقع شده است و تا شهر 6 کیلومتر فاصله دارد و با قنات خاتونی یکی شده به کشتارگاه و سلاخخانه در شمال حکمآباد میآید و از پشت باغ شهرداری میگذرد و در اول خیابان شاه آفتابی میشود و آب آن با خاتونی وقف است بر محله پنبهریسه.
ـ قنات حلال آب
این قنات ملکی است، آب ده آن به فاصله ده کیلومتر در اراضی زویار واقع و در شمالغربی شهر است و دارای چهار شاخه است. شاخه اصلی به اُرُس آباد میآید و از ارسآباد تا تپه زویار که تقریبا دو کیلومتر است سه شاخه میشود. از تپه زویار مستقیم به طرف شرق جریان مییابد و بیرون دروازه درب کوشک و شمال باغ سپهسالار آفتابی میشود و به شهر میرود و بر اساس طومار تقسیمنامه به دورههای معینی یک قسمت از خانههای محله درب کوشک را تا خیابان رشت آبیاری مینماید.
ـ قنات خاتونی
آب ده این قنات جنب باغ موثق است حدود دو کیلومتری شمالشرقی شهر و چون آب آن و آب قنات حاتمبیک کم است آن دو را روی میاندازند و به سوی شهر جاری میسازند.
ـ قنات حاجرضائی مسمی به رکنآباد
نام این قنات در وقفنامهای از فتحعلیشاه قاجار مورخ سال 1247 ق آمده است که در آن ده اک را آن پادشاه خریداری کرده و بر جاری ساختن آب این قنات و قنات شاه تهماسبی و حاجرضائی و وقف نموده است با تولیت موحوم حاج ملاعبدالوهاب.
ـ قنات خمارتاش
آب ده این قنات به فاصله ده کیلومتر در شمالغربی قزوین و عبارت از دو رشته است. شاخه زیرسوی این قنات از ناصرآباد میآید رودخانه زویار و شاخه سرسوی آن نیز از راه باتمجین به جانب رودخانه زویار جریان مییابد و در آنجا با یکدیگر متصل میشوند و تا چاهخانه قنبر سیر میکند و سپس در امتداد جاده زویار به دروازه گوسفند میدان میرسد و داخل شهر میشود و از خیابان رشت و کوچه رفیعی و محله دیمج و مدرسه صالحیه و بازار و حمام جلودار و مجله سکه شریحان و مسجد جامع کبیر میگذرد و در باغ گیلاس جنوب شهر بیرون دروازه شاهزاده حسین نزدیک به میمون قلعه آفتابی میشود. این قنات به مراتب از قنات آخوند گودتر است چنانکه در شهر از هر جا که عبور میکند لااقل باید بیست پله پایین بروند تا بتوانند آب بردارند.
ـ قنات خیابان
آب ده این قنات در قریه «اک» واقع در 15 کیلومتری شمالغربی قزوین است و حقابهای از رودخانه دلیچای دارد که روباز تا اک میآید و در آنجا با قنات اک توام میشود و جریان مییابد و به محمود آبد علمخانی میرسد و در محمودآباد تمام یا قسمتی از آب شاریس که متعلق به شهر است بدان میپیوندد و همچنان روباز میآید تا محاذی حرمنهای ناصرآباد و در آنجا داخل شترگلو میشود و از زیر زمین جریان مییابد و از بلوکات احمدخان و میرزارضاخان و مجیدآباد میگذرد و در پشت باغ سپهسالار به سمت خیابان فردوسی (کوچه باغ) تغییر جهت میدهد و در برابر عمارت چهلستون و اول خیابان شاهپور آفتابی میشود. از اینجا شاخهای به طرف بلاغی میرود که مشروبین مخصوص دارد و رشته دیگری به سمت خیابان سپه جاری میشود و در امتداد خیابان مزبور به طرف جنوب تا میدان راهآهن جریان مییابد و خانههای این ناحیه را مشروب میسازد. مرحوم گلریز نوشته است بانی این قنات شاه عباس دوم ذکر کردهاند اما ظاهرا مربوط به شاه تهماسب اول باشد.
ـ قنات شاه
آب ده قنات مزبور در شش کیلومتری شمال در زمینهای اکبرآباد و جنب آسیای نهم است و مظهرش در محله دیمه روبهروی حمام شهید قرار دارد. پس از اتصال شاخه زیرسو با سرسوی مستقیما به سمت شهر جاری میشود. آب این قنات محلات متفاوتی از جمله سکه شریحان، خیابان مولوی، قملاق و دیمج و همین طور آبانبارهای وقفی طرفین خیابان مولوی را مشروب میسازد. آب قنات شاه وقف بر محلات دیمج، قملاق، گوسفند میدان و سکه شریحان است.
ـ قنات طیفوری
این قنات را عامه «کیفوری» میگویند و آن از قنوات قدیم است. آب ده آن در 6 کیلومتری شمال شهر در زمینهای غیاثآباد مقابل آسیاب هشتم است. شاخههای آب ده این قنات را هشت رشته ذکر میکردند ولی در قرون حاضر بیش از پنج شاخه نمیدانند: دو شاخه از «وشته»، یک شاخه از «شورهدره» و یک شاخه از ده غیاثآباد و یک شاخه از کنار رودخانه نزدیک قنات شاه. این قنات چون از مجرای رودخانه عبور میکند در بهار آبش فراوان است به همین مناسبت بیرون دروازه دربکوشک دربندی دارد که هنگام افزایش آب ـ آب اضافه از رودخانه پشت بدنه و خندق شمالی شهر به طرف شرق میرود. آب این قنات بر قسمتی از محله دربکوشک و قسمتی از محله خیابان وقف است.
ـ قنات میرزاعلیاصغر خانی
آب ده آن زمینهای زویار و میانچال ده کیلومتری شمالغربی شهر است که با فاصله چهار کیلومتر و نیم تا باغهای رزبان و از آنجا به سمت شهر امتداد مییابد و به شهر میرسد. مظهرش در محله دربکوشک نزدیک سنگ پانزده است.
کاریزهای یاد شده سیستمی پیچیده از کانالهای زیرزمینی و روباز را در شهر به وجود آورده است. این سیستم زمانی پیچیدهتر میشود که کاریزها در محلهایی به چند شاخه تقسیم شده و در این شاخهها از رو یا زیر کانالهای دیگر عبور میکند.