خوشنویس خنیاگر
- شناسه خبر: 26502
- تاریخ و زمان ارسال: 27 آذر 1402 ساعت 07:45
- بازدید :
محمدرضا مقدم
«ابراهیم بوذری» سال 1274 در قریه «کرود» طالقان به دنیا آمد. بوذری یکی از معدود شاگردان ابوالحسن اقبال آذر بود. شاگردان زیادی در محضر مرحوم اقبال آذر، آوازخوان بیبدیل تاریخ موسیقی ایران پرورش نیافتند و به همین دلیل سبک و سیاق آوازخوانی وی تقریبا به فراموشی سپرده شد. رضاقلی میرزا ظلی، سرتیپ سیف، شیخ عبدالحسین ترک، ملوک ضرابی و میرزاابراهیم بوذری، رامبد صدیف و کریم صالح عظیمی از حلقه شاگردان اقبال به شمار میآیند.
داینامیک و حجم وسیع صدای اقبال و همچنین تسلط عمیق او به ردیفهای آوازی سبب شده بود تا هیچ کدام از شاگردان او نتوانند آنطور که باید به سبک و سیاق اقبال آواز بخوانند و یا در مقام مقایسه با آثار او، آثارشان کمتر شنیده شود که البته از بین شاگردان وی میتوان ظلی را خارج از این حلقه دانست؛ زیرا از او آوازهای ماندگاری به جای مانده است.
ابراهیم بوذری شاگرد بلافصل اقبال آذر بود و در میان شاگردان او شیوه خوانش نزدیکتری در مقایسه با دیگران به شیوه اقبال داشت. گرچه از بوذری هم آثار چندانی به جای نمانده است و او نیز مانند بسیاری از هنرمندان دیگر علاقه چندانی به ضبط آثار و اجرا در محافل عمومی نداشته است. البته آثاری از او نزد افراد خاص نگهداری میشود ولی متاسفانه دسترسی به این آوازها برای عموم مردم میسر نیست و امید است نگهدارندگان آن، روزی با وسعت طبع و بلندنظری اسباب انتشار رسمی این آثار را فراهم کنند. سال 1391 توسط شرکت فرهنگی و هنری ماهور، مجموعهای حاوی دو لوح فشرده با عنوان «دو مجلس تعزیه» از ابراهیم بوذری منتشر کرد که میتواند منبع سودمندی برای پژوهشگران سبک و شیوههای آوازی باشد. به ویژه افرادی که دغدغه بررسی شیوه یا کانون آوازی قزوین هستند میتوانند به این مجموعه رجوع کنند. در این مجموعه همراه با لوح فشرده نوشتهای به خط ابراهیم بوذری به شرح زیر منتشر شده است که در ادامه می خوانیم:
«تعزیه یکی از هنرهای ارزندهی ملی کشور ما ایران به علل و جهاتی در بوتهی فراموشی قرار گرفته، لازم دانستم اطلاعات خود را که در مدت چهل سال از شادروان اقبالآذر که نابغه صوت و موسیقی بود و از هر جهت شخص اول و استاد تعزیه بود کسب و به دقت یادداشت کردهام، از اندیشه به نگارش درآورده تا آیندگان از قواعد و مبانی این هنر آگاه شوند.»
بدیهی است که بوذری نیز مانند استادش اقبال، تبحر خاصی در تعزیهخوانی داشته است؛ هنری که امروز رو به فراموشی است و رنگ و بوی گذشته را ندارد.
زندگی بوذری را از سه منظر میتوان مورد بررسی قرار داد. نخست از حیث موسیقایی. دوم از نظر خوشنویسی و در نهایت حضورش در دستگاههای دولتی که البته به سبب مهارتش در هنر خوشنویسی بود.
متاسفانه از هنر موسیقایی او به نسبت هنر خوشنویسیاش آثار کمتری بر جای مانده است ولی همین آثار محدود و معدود تسلط او به ردیفهای آوازی را به خوبی ثابت میکند. از مهمترین شاگردان او در آموزش ردیف میتوان به مرحوم عباس خوشدل آهنگساز و رهبر ارکستر اشاره کرده که آثار فاخر متعددی از خود به جای گذاشته است.
حسن مشحون در کتاب تاریخ موسیقی ایران نوشته است: «نخستین معلم آوازش(بوذری) ظاهرا شیخ حبیبا… شمسالذاکرین کاشانی است که بلندخوانی و تحریرهای حلقهاش معروف بوده است. روحا… خالقی نیز در کتاب سرگذشت موسیقی ایران، بوذری را این گونه معرفی میکند: «…اما مهمترین معلم آواز وی را باید اقبال آذر دانست چیزی که از مقایسه نمونههای مجموعه حاضر با آوازهای باقی مانده از اقبال آذر (به خصوص نمونههای دورهی کهولت وی) به روشنی پیداست. این شباهت، در کارگان(رپرتوار) و تناسب استفاده از شعر و تحریر نمودار است. این همان تاثیرپذیری است که مدت کوتاه شاگردی نزد سیدحسین طاهرزاده نیز نمیتواند تغییری درش به وجود آورد.
در بخش خوشنویسی نیز بوذری نزد سرآمدان این هنر تلمذ کرد که عمادالکتاب قزوینی یکی از آنها بود. وی یکی از موسسان انجمن خوشنویسان ایران بود و در این مسیر همت مجدانهای داشت.
ردیف بوذری یا اقبال؟
فرشاد توکلی، پژوهشگر موسیقی و عضو سابق هیات مدیره خانه موسیقی در مقالهای در مورد بوذری به تاریخ 17 مرداد 1391در روزنامه همشهری منتشر شد نوشته است: «… در کهنسالی کهولت ردیف آوازی را خواند که به گفته عباس خوشدل در سال 1356 ضبط شد و خود خوشدل نظارت بر ضبط این آوازها را عهدهدار بود. این اثر سال 1390 از سوی انتشارات ماهور در چهار سیدی به بازار موسیقی عرضه شد.
مجموعه یاد شده را میتوان ردیف آوازی اقبال آذر دانست که توسط یکی از شاگردان غیرحرفهایاش در سنین کهولت روایت میگردد. این مجموعه چهار لوحی، شامل همه هفت دستگاه و آوازهای ابوعطا، بیات ترک، افشاری، بیات اصفهان، و رهاب است. هرچند از آواز دشتی و بیاتکرد در این روایت خبری نیست (جز اشارهای به دشتی در انتهای آواز بیات ترک) اما در عوض رهاب به عنوان یک آواز مستقل معرفی میشود. هرچند بوذری برای معرفی رهاب از هیچ عنوانی (دستگاه/آواز) استفاده نمیکند (همچنان که برای بیات ترک و بیات اصفهان و سهگاه نیز) اما تعداد گوشهها و محدوده موسیقاییشان ایجاب میکند که رهاب را در این روایت جزو آوازها بدانیم. چنین استقلالی برای رهاب در پنج منبع دیگر نیز دیده میشود.
ابراهیم بوذری 1 بهمن 1365 دار فانی را وداع گفت.
در ادامه این نوشتار ابتدا قسمتهایی از مقالهای در مورد او، که در زمان حیاتش توسط محمد مهران به تاریخ شهریور سال 1344 در شماره 35 و در صفحه 31 مجله هنر و مردم منتشر شده است را بازنشر میکنیم و در خاتمه نیز بخشهایی از مقالهای که در شماره 65 فصلنامه هنر در صفحات 16 و 17 در رثای او منتشر شده است را پیش رویتان قرار می دهیم.
مرد نیکنهاد و پاکدل
مرد خوشمحضر و نیکو منظری در خیابان ایران (عینالدوله سابق) جنوبی کوچه دکتر سنگ شماره 17 سکونت داشت که نامش ابراهیم فرزند مرحوم علیاصغر طالقانی و اسم خانوادگی او «بوذری» بود. ایشان به سال 1275 شمسی یعنی قریب هفتاد سال پیش در طالقان وطن استاد عبدالمجید درویش قدم به عرصه وجود گذاشت. وی نسباً و سبباً با مرحوم حاج شیخ محمدآقا طالقانی امام جماعت و پیشنماز پیشین مسجد سپهسالار تهران، پدر آقای دکتر بوذری سناتور فعلی و وزیر اسبق دادگستری مربوط است و خلاصه از خانوادهی اهل علم و تقوی به شمار میرود.
به طور کلی هر شخص بااستعدادی از زادگاه خود به شهری بزرگ به حکم «علیکم بالسواد الاعظم» کوچ میکند تا نصیب و بهره بیشتری از مادیات و معنویات دربیابد. بنابراین برای تغییر مکان و اوضاع باید شهر تهران را انتخاب کرد زیرا به طالقان نزدیکتر و رشد و ترقی در آن آسانتر است. آقای ابراهیم بوذری نیز به تبعیت از همین اصل پس از فراغ از مکتبخانه طالقان روی به تهران آورد و ادبیات و فقه و اصول را نزد اساتید وقت دریافت و از مرحوم حاج سیدعلی شوشتری اجازه در امور جلیه گرفت.
ضمن تحصیل و مطالعه استعداد فن خط را از خود بروز داد و رموز نستعلیق را از حاج زینالعابدین و استاد محمدعماد طاهری و عمادالکتاب سیفی قزوینی به ترتیب و به تدریج فرا گرفت و امیرالکتاب کتابت ثلث و علی عبدالرسولی (پدر مرتضی عبدالرسولی و برادر آقای شیخالملک اورنگ) تحریر نسخ را به وی آموخته؛ به طوری که آقای ابراهیم بوذری خود استاد خطوط مختلف گردید و شاگردان زیادی از جمله میرناصر ماجدی، فضلا… اعظمی، حسین معزی، سیدابوالقاسم حسنی و امثال آنها این فن شریف را از او کسب کردند.
باری استاد ابراهیم بوذری در وزارت دربار شاهنشاهی با سمت فرماننگار و مجلس شورای ملی با سمت خوشنویسی و وزارت دادگستری با سمت کارشناس رسمی خطوط خدمات دراز و طولانی عهدهدار بود تا سال 1340 شمسی که به افتخار بازنشستگی نائل آمد معالوصف از استادی و تبحر کامل او در شناسایی خطوط هنوز مقامات رسمی بهرهمند میشوند.
این مرد نیک نهاد پاکدل علاوه بر معلومات جدید و قدیم و اخلاق و ملکات کریم صدایی گرم و دلنشین دارد و زیر و بم آن را از استاد ابوالحسن اقبال آذربایجانی(قزوینی) که اکنون در سنین 96 سالگی باز دارای صوت مقبولی است تعلیم گرفته و در مجالس سیر و سلوک و محافل فقر و فنا که خود بدان مشرف است شنوندگان را مجذوب میکند و برای حقیقت از راه درویشی و طریقتی میکشاند. به اضافه طبع شعر حساس و موزونی هم دارد ولی مطلقا تظاهر به آن نمیکند و مانند سایر خصوصیات زندگی و معالی و معالم خود پنهان میدارد.
آثار و کتب زیر شاهد استادی او در فنون خط است:
کتیبه شاه خلیلا… در یزد ـ آرامگاه سعدی ـ دروازه قرآن شیراز ـ منتخب دیوان سعد سلمان ـ جوامع الحکایات ـ ملخّص مثنوی ـ پارسی نغز ـ تاریخچه آب شیراز ـ وقفنامههای موقوفات مسجد فخرالدوله و بیمارستان نمازی.
در سوگ روانشاد استاد ابراهیم بوذری هنرمند و خوشنویس (1365-1274(
ای چرخ فلک، خرابی از کینه توست
بیدادگری شیوه دیرینه توست
ای خاک اگر سینه تو بشکافند
بس گوهر قیمتی که در سینه توست
ابراهیم بوذری، خطاط و خوشنویس معاصر، در دی ماه 1365 روی در نقاب خاک تیره کشید و جامعه هنر را در سوگ خویش نشاند. بوذری، فرزند مرحوم علیاصغر طالقانی در سال 1274 شمسی در طالقان چشم به جهان گشود. علوم متداول عصر، همچون ادبیات، اصول و فقه را نزد مدرسان آن عهد عهد فرا گرفت؛ وی به ایام تلمیذ و تلمذ بسنده نکرد و کار خویش را در رشته قضا و شرعیات اسلامی ادامه داد و از حوزه درس حاج میرزا خلیل کمرهای و آیتا… کاشانی و مرحوم علی شوشتری فایده تام برد و از مرحوم شوشتری موفق به دریافت اجازه در امور حسبیه گردید، استاد بوذری، رموز و ظرایف خط نستعلیق را نزد استاد زینالعابدین ساعتزاد فرا گرفت و پس آن گاه با مرحوم حاجآقامحمد، معروف به عماد طاهری (عماد الشریعه) کمند مهر و علاقه در انداخت. حاجآقا محمد خود از شاگردان امیرحسین خوشنویسباشی بود. بوذری، خط ثلث را نزد امیرالکتاب، خوشنویس معروف که به «شرقی» شهرت داشت، آموخت که وی نیز اهل فضل و ادب و شعر و شاعری و سخنسنجی و سخنوری بود. استاد بوذری در اندک زمانی در خط ثلث گوی سبقت را استادان و اصحاب نامآور روز ربود. خطوط رقاع و نسخ را نزد آقا شیخ علی عبدالرسولی ـ از شاگردان سیدمحمدتقی شرفالدینالمعالی ـ آموخت.
استاد بوذری یکی از بنیانگذاران انجمن خوشنویسان ایران به شمار می رود. از ایشان شاگردان بسیاری باقی مانده است که هم اینک، هر یک از اینان از استادن انجمن خوشنویسان ایران به شمار میآیند. وی پس از 36 سال کار خدمات دولتی، بازنشسته شد و باقی روزهای زندگی پربرکتش، با سمت استادی در انجمن و نیز به عنوان کارشناس خط در دادگستری طی ایام میکرد. مرحوم بوذری، مدت 12 سال در کلاسهای انجمن آزاد خوشنویسان که رکن رکین انجمن فعلی است مشغول تعلیم و تلمیذ این هنر بود.
استاد بوذری، همواره در حلقه و محفل انس اصحاب هنر و شعر و شاعری، جایگاهی خاص و حضوری مدام داشت. وی از طبع شعر نیز بهرهمند و مردی بود خوشقلب و در نهایت جوانمردی و فتوت.
فرزندان ایشان جملگی اهل علم و هنر و عرفاناند و از فضل و کمال نیز برخوردار. آقای یوسف بوذری ـ فرزند آن مرحوم ـ یکی از خوشنویسان بنام کشور است که در نزد پدر و استاد علیاکبر کاوه تلمذ کرده است. آن مرحوم علاوه بر دست و نگاه واسعی که در اغلب هنرها داشت، از آوای گرم و دانشینی نیز برخوردار بود که این ودیعت الهی را از مرحوم اقبالالسلطان به عاریت گرفته بود. به گفتهی مرحوم محمدحسین عمادالکتاب سیفی قزوینی در خط نستعلیق ایشان، فوقالعاده جذبه و اثر داشته است. وی میگفت: «استاد، در بهتر ساختن خط من تاثیر عمده و بسزا داشته است، به طوری که مدتی در منزل ایشان رفت و آمد میکردم و به تکمیل خطم میپرداختم.» مرحوم بوذری از مشرب عرفان و صاحبدلی و طبع و ذوق سلیم، بهره کافی و وافی داشت. بوذری علاوه بر عرضهی فرزندان هنرمند و شایسته به جامعه، آثار گرانبهایی همچون کتیبه و دستنویس از خود به یادگار گداشته است که امروزه این مآثر فرهنگی از وی در سراسر کشور به چشم میخورند.