چرا سرانه مطالعه در ایران پایین است؟
- شناسه خبر: 71586
- تاریخ و زمان ارسال: 27 آبان 1404 ساعت 07:30
- بازدید :
ابهام آماری پیرامون این مسئله خود قابل توجه است. همانطور که ابراهیم حیدری، مدیرعامل خانه کتاب ایران تصریح می‌کند، «در هیچ جای جهان شاخص مطالعه، شاخص مشخص و استانداردی ندارد». این چالش اندازه‌گیری البته پیچیده شده است، چرا که برخی مطالعات مواد درسی و مذهبی را شامل می‌شوند، در حالی که برخی دیگر آن‌ها را مستثنی می‌کنند. آزاده نظربلند، دبیرکل نهاد کتابخانه‌های عمومی ایران صراحتاً نسبت به تکیه صرف بر آمار کتابخانه‌ها هشدار داده و خاطرنشان کرده که «سرانه مطالعه شاخص تک‌بعدی نیست که تنها از آمار و داده‌های کتابخانه‌های عمومی استخراج شود». این عدم قطعیت آماری بازتاب‌دهنده مسائل حاکمیتی گسترده‌تر در چگونگی ارزش‌گذاری، اندازه‌گیری و ترویج مطالعه در سراسر کشور است.
هزینه بالای کتاب و تورم
چالش‌های اقتصادی پیش روی خوانندگان بالقوه در ایران مانع مهمی در دسترسی به مطالعه ایجاد می‌کند. تورم پایدار در سراسر اقتصاد ایران به طور خاص بر بخش انتشارات تأثیر گذاشته و به طور قابل توجهی قیمت کتاب‌ها را افزایش داده و آن‌ها را خارج از توان مالی بسیاری از شهروندان متوسط قرار داده است.
در حالی که یاسر احمدوند، معاون سابق امور فرهنگی وزارت فرهنگ و ارشاد اسلامی ادعا کرده است که «رشد قیمت کتاب در ده سال گذشته کمتر از نرخ تورم بوده است»، همزمان تصدیق می‌کند که «این به معنای ارزان بودن کتاب نیست». این واقعیت اقتصادی موقعیت کتاب‌ها در بودجه خانوار را به طور اساسی تغییر داده و آن‌ها را از کالاهای فرهنگی ضروری به کالاهای لوکس تبدیل کرده که بسیاری توانایی خرید آن را ندارند.
اولویت‌بندی مالی نیازهای اولیه نسبت به محصولات فرهنگی مانند کتاب برای بسیاری از خانواده‌های ایرانی اجتناب‌ناپذیر شده است. همانطور که یکی از شهروندان در گفت‌وگو با خبرنگار ولایت درباره عادات مطالعه خود توضیح داد: «بدون شک قیمت کتاب بر خوانندگان مشتاق تأثیر می‌گذارد. کتاب هرچقدر هم مهم باشد، نان و آب و مسکن نمی‌شود. در واقع، توان خرید آن‌ها را ندارم». این احساس منعکس‌کننده الگوی گسترده‌تری است که در آن مصرف فرهنگی وقتی فشارهای اقتصادی افزایش می‌یابد، به امری اختیاری تبدیل می‌شود.
مجید معصومی خاطرنشان کرد که چگونه دفعات خرید کتاب او به شدت از «هر سه چهار روز یک‌بار» به احتمالاً «هر سه هفته یک‌بار» کاهش یافته و اغلب او از کتابفروشی‌ها دست خالی بازمی‌گشته. این کاهش قدرت خرید اثر، موجی در سراسر اکوسیستم مطالعه ایجاد کرده و هم میزان مطالعه و هم امکان‌پذیری اقتصادی صنعت نشر را کاهش داده است.
چالش‌های اقتصادی برای نویسندگان
ناپایداری مالی تجربه شده توسط نویسندگان ایرانی بُعد بحرانی دیگری از موانع اقتصادی در برابر فرهنگ مطالعه را نشان می‌دهد. وقتی نویسندگان برای کسب درآمد پایدار از کار خلاقانه خود تلاش می‌کنند، کل اکوسیستم ادبی از کاهش کیفیت و تنوع محتوا رنج می‌برد.
یک شهروند نگران این ارتباط بین دستمزد نویسندگان و فرهنگ مطالعه را برجسته کرده و خاطرنشان می‌کند: «وقتی نویسندگان ارزش خود را از دست می‌دهند، مردم به سمت آن‌ها گرایش پیدا نمی‌کنند. برای مثال، وقتی می‌بینند یک نویسنده حتی نمی‌تواند امرار معاش کند، اعتماد خود را به کلمات و نوشته‌های او نیز از دست می‌دهند». این مشاهده به چرخه معیوبی اشاره دارد که در آن بی‌ارزش‌سازی اقتصادی نویسندگی هم تولید ادبیات باکیفیت و هم اعتماد عمومی به ارزش مطالعه را تضعیف می‌کند.
ناامنی شغلی نویسندگی در ایران منجر به خروج نویسندگان از این حرفه شده و از ظهور صداهای جدید جلوگیری کرده است. همانطور که محمد زحمتکش گوهری، روزنامه‌نگار و نویسنده در گفت‌وگو با خبرنگار ولایت گفت: «وقتی نویسندگی و نوشتن کتاب، امرار معاش نویسندگان را تامین نمی‌کند، پیدا کردن کتاب‌های خوب در بازار غیرممکن می‌شود و وقتی نویسندگان از نوشتن دست می‌کشند، کتاب‌هایی که ارزش خواندن ندارند و عاری از محتوا هستند به بازار راه می‌یابند.»
این تنزل کیفیت محتوا بیشتر علاقه عمومی به مطالعه را از بین می‌برد و یک مارپیچ نزولی برای کل فضای ادبی ایجاد می‌کند. این وضعیت با ظهور آنچه یک منبع به عنوان «افرادی که با کپی کردن از سایت‌های مختلف و تدوین مقالات دیگران، در مدت یک هفته کتابی می‌نویسند» توصیف می‌کند، تشدید شده که ارزش درک شده کتاب‌ها را بیشتر کاهش داده و تولید ادبی جدی را تضعیف می‌کند.
رقابت با رسانه‌های دیجیتال و شبکه‌های اجتماعی
دگردیسی دیجیتال زندگی مدرن الگوهای مصرف اطلاعات در ایران را همانند سایر نقاط جهان به طور اساسی تغییر داده است. جذابیت فراگیر پلتفرم‌های رسانه‌های اجتماعی و طیف وسیعی از گزینه‌های سرگرمی دیجیتال رقابت شدیدی برای زمان و توجه مردم ایجاد کرده است که اغلب به هزینه مطالعه سنتی تمام می‌شود.
به گفته حجت‌الاسلام حبیب بابایی، کنشگر فرهنگی «یکی از مهم‌ترین عوامل و دلایل کاهش سرانه مطالعه در سال‌های اخیر، توجه افزوده بسیاری از هموطنان ما به رسانه‌های نوین از جمله شبکه‌های اجتماعی بوده است». راحتی، فوری بودن و ماهیت تعاملی پلتفرم‌های دیجیتال انتظارات حول مصرف اطلاعات را بازتعریف کرده و فعالیت متمرکز و خطی مطالعه کتاب را در مقایسه پرزحمت‌تر نشان می‌دهند.
تاثیر شناختی مصرف رسانه‌های دیجیتال لایه دیگری از این چالش را نشان می‌دهد. سعید عاشقی، شاعر و فعال فرهنگی هشدار می‌دهد که «طیف گسترده‌ای از ابزارهای ارتباطی مانند رسانه‌های اجتماعی و سرگرمی‌های اینترنتی، توجه و تمرکز اکثر خوانندگان را از مواد علمی، دانشگاهی و ادبی منحرف کرده است.»
این توجه پرورش‌یافته توسط رابط‌های دیجیتال به طور مستقیم تمرکز پایدار مورد نیاز برای تجربیات مطالعه عمیق را تضعیف می‌کند. این شاعر همچنین خاطرنشان می‌کند که «حواس‌پرتی‌های دیجیتال تأثیر قابل توجهی بر جلسات مطالعه کوتاه و وقفه‌های مکرر در حین مطالعه دارند»، الگویی ایجاد می‌کند که در آن «به تدریج، این امر بیشتر سرانه مطالعه را کاهش خواهد داد». این امر نشان می‌دهد که ظرفیت‌های شناختی لازم برای مطالعه درگیرانه به طور نظام‌مند توسط عادات مصرف دیجیتال حاکم در حال فرسایش است.
تغییر ارزش‌های اجتماعی و الگوهای نقش
دگرگونی نگران‌کننده در ارزش‌های اجتماعی توسط تحلیلگران به عنوان عامل دیگری در کاهش سرانه مطالعه در ایران شناسایی شده است. به نظر می‌رسد درک فزاینده‌ای وجود دارد که موفقیت مادی می‌تواند بدون دانش و توسعه فکری که به طور سنتی با مطالعه مرتبط است، به دست آید.
سعید امامقلی، نویسنده جوان در گفت‌وگو با خبرنگار ولایت صراحتاً خاطرنشان می‌کند: «شاید مشاهده ماشین‌های گران‌قیمت و خانه‌های مجلل، حقوق بی‌شمار فوتبالیست‌ها و مسئولان کم‌سوادی که لقب دکتر را یدک می‌کشند، نیز در کاهش سرانه مطالعه سهم داشته باشند». وقتی جامعه ما به طور آشکار ویژگی‌هایی غیر از دانش و یادگیری را پاداش می‌دهد، انگیزه برای درگیر شدن در مطالعه به عنوان وسیله‌ای برای توسعه شخصی به طور طبیعی کاهش می‌یابد.
اثر نمایشی این معیارهای موفقیت جایگزین، آرمان‌های فرهنگی را به ویژه در بین نسل‌های جوانتر بازتعریف کرده است. امامقلی پیشنهاد می‌کند که این پدیده‌های اجتماعی که «نشانه‌هایی از رسیدن به دروازه‌های موفقیت بدون شب‌بیداری و مطالعه هستند»، روایتی ایجاد می‌کنند که با ارتباط سنتی بین مطالعه، آموزش و دستاوردهای زندگی در تضاد است. این تغییر نمایانگر چیزی است که این نویسنده جوان آن را «دگردیسی جامع در اکثر عادات و اوضاع اجتماعی مردم» توصیف می‌کند که کاهش مطالعه فقط یکی از مظاهر آن است. وقتی نشانه‌های آشکار دستیابی به موفقیت از تلاش فکری جدا می‌شوند، بنیان فرهنگی حمایت‌کننده از فرهنگ مطالعه تضعیف می‌شود.
کمبود محتوای باکیفیت
کمبود کیفیت در خروجی انتشارات ایران عامل مهمی در کاهش علاقه خوانندگان است. وقتی خوانندگان معمولی مکرراً با کتاب‌هایی مواجه می‌شوند که انتظارات را برآورده نمی‌کنند، انگیزه آن‌ها برای حفظ عادات مطالعه کاهش می‌یابد. امامقلی در این مورد خاطرنشان می‌کند که «اگر می‌خواهیم خلأ کتاب‌ها را با کتاب‌های خوب پر کنیم، پیش از آن باید خلأ نویسندگان برجسته را با شرایط خوب پر کنیم.»
فشارهای اقتصادی بر نویسندگان که قبلاً مورد بحث قرار گرفت، شرایطی ایجاد کرده که در آن نویسندگان حرفه‌ای کمتر تولید می‌کنند و استعدادهای جدید برای ظهور و حفظ حرفه خود تلاش می‌کنند.
چالش‌های زیرساخت کتابخانه و دسترسی
در حالی که ایران شبکه‌ای از کتابخانه‌های عمومی را حفظ می‌کند، اثربخشی آن‌ها در ترویج فرهنگ مطالعه با چندین چالش مواجه است. قدیمی شدن مجموعه‌ها در بسیاری از کتابخانه‌ها جذابیت آن‌ها را برای خوانندگان بالقوه که به دنبال آثار معاصر و اطلاعات روز هستند، کاهش می‌دهد.
مهدیه‌سادات قافله‌باشی، سرپرست کتابخانه‌های عمومی استان قزوین این مشکل را تصدیق و خاطرنشان کرده که «یکی از چالش‌های مهم، کهنگی بخشی از منابع است» و از رسانه‌ها و خیرین خواسته است تا درخصوص به‌روزرسانی مجموعه‌های کتابخانه کمک کنند. بدون مواد جاری و مرتبط که به علایق و نگرانی‌های جامعه معاصر می‌پردازند، کتابخانه‌ها برای جذب و حفظ مراجعان به ویژه در بین جمعیت‌شناسی جوانتر تلاش می‌کنند.
ابتکارات اداری مختلفی برای مقابله با این چالش‌های گسترده راه‌اندازی شده، اگرچه اثربخشی آن‌ها هنوز باید مشخص شود. برنامه عضویت رایگان سراسری برای کتابخانه‌های عمومی نشان‌دهنده یکی از این تلاش‌ها برای کاهش موانع دسترسی است. با این حال، تداوم نگرانی‌ها درباره روزآمدی و کیفیت مجموعه نشان می‌دهد که حمایت گسترده‌تری مورد نیاز است.
تاکید بر کمپین‌های اهدای کتاب به عنوان یک راهبرد تکمیلی نشان‌دهنده محدودیت منابع کتابخانه‌ها است. در حالی که پلتفرم‌های کتابخانه دیجیتال از نظر تئوری دسترسی را گسترش می‌دهند، توسعه و ترویج آن‌ها برای جبران محدودیت‌های زیرساخت فیزیکی ناکافی به نظر می‌رسد، به ویژه در مناطق با دسترسی محدود به اینترنت.
فرهنگ مطالعه ضعیف و شکل‌گیری اولیه
توسعه بنیادی عادات مطالعه باید از اوایل زندگی آغاز شود تا به طور عمیق درونی شود، با این حال به نظر می‌رسد سیستم‌های آموزشی و فرهنگی ایران بر این دوره شکل‌گیری حیاتی تاکید کمتری دارند. به گفته یاسر احمدوند، معاون سابق وزیر فرهنگ «مهارت مطالعه یک کار عملی است که باید از دوران نوزادی و اوایل کودکی شکل گیرد و نهادینه شود». این شناخت از توسعه اوایل کودکی شکاف مهمی در رویکردهای فعلی ترویج مطالعه را برجسته می‌کند. وقتی کودکان در محیطی بزرگ نمی‌شوند که مطالعه در آن الگوسازی، ارزش‌گذاری و تسهیل شود، کمتر احتمال دارد که انگیزه ذاتی لازم برای حفظ عادات مطالعه تا بزرگسالی را توسعه دهند.
رویکرد آموزشی به مطالعه در دوران تحصیل نیز اغلب بر درگیری کاربردی به جای درگیری لذت‌محور با متون تأکید دارد. تمرکز سنگین بر کتاب‌های درسی و مطالعه مبتنی بر امتحان، ارتباطی بین مطالعه و تعهد به جای انتخاب و لذت ایجاد می‌کند. همانطور که یک تحلیل خاطرنشان می‌کند، در کشورهایی با نرخ مطالعه بالاتر «آدابی مانند نامه‌نگاری هنوز زنده است، چیزی که ریشه در فرهنگ مطالعه دارد». این ارتباط نشان می‌دهد که مهارت مطالعه، سایر فعالیت‌های فرهنگی معنادار را امکان‌پذیر می‌سازد و یک چرخه خودتقویت‌کننده ایجاد می‌کند.
معاون سابق وزیر فرهنگ خاطرنشان می‌کند که «با گسترش فضای مجازی، شبکه‌های ماهواره‌ای و رسانه‌های نو، کتاب، روزنامه و مطالعه به تدریج از زندگی مردم کنار گذاشته شده است» که نشان می‌دهد چگونه جایگزین‌های دیجیتال خلأ ناشی از عادات مطالعه رشد‌نیافته را پر کرده‌اند.
سیاست‌های فرهنگی ناکارآمد و حمایت نهادی ناکافی
چارچوب سیاستی پیرامون ترویج مطالعه در ایران برای پرداختن به ابعاد چندگانه چالش کمبود مطالعه جزیره‌ای و ناکافی توصیف شده است. ابراهیم حیدری، مدیرعامل خانه کتاب ایران صراحتاً محدودیت‌های ابتکارات موجود را تصدیق کرده و اظهار داشته که «هفته کتاب یک موج رسانه‌ای برای افزایش سرانه مطالعه، کمک به فروش کتاب، کمک به نوشتن بهتر، و کمک به رسانه‌ها و سیاست‌گذاران برای توجه به مشکلات و مصائب کتاب است». این توصیف نشان می‌دهد که رویکردهای فعلی ممکن است توجه موقت ایجاد کنند تا تغییر پایدار. نبود راهبردهای جامع بلندمدت با اهداف قابل اندازه‌گیری بیشتر تلاش‌ها برای معکوس کردن نرخ کاهش مطالعه را پیچیده می‌کند.
تخصیص بودجه برای ترویج مطالعه نسبت به مقیاس چالش ناکافی به نظر می‌رسد. اساساً برخی تحلیلگران استدلال می‌کنند که «تنها راه آشتی مردم با کتاب یار مهربان، اختصاص بودجه فرهنگی مشخص و برنامه‌ریزی گسترده و پیوند تحولات مختلف فرهنگی، هنری، سیاسی، مذهبی و آموزشی با مسئله کتاب است.»
این چشم‌انداز نشان می‌دهد که ترویج مطالعه به عنوان یک ابتکار جداگانه کارساز نیست و باید در چندین حوزه سیاستی دیگر ادغام گردد تا اثر بالقوه آن محدود نشود. در ضمن عدم حمایت نهادی هماهنگ از نویسندگان، ناشران، کتابخانه‌ها و موسسات آموزشی از ظهور یک اکوسیستم منسجم برای حفظ و رشد فرهنگ مطالعه جلوگیری می‌کند.
نتیجه‌گیری و چشم‌انداز آینده
طبیعت چندوجهی پایین بودن سرانه مطالعه در ایران راه‌حل‌های ساده یا اصلاحات سریع را رد می‌کند. همانطور که این گزارش تحلیلی نشان می‌دهد، چالش‌ها شامل موانع اقتصادی است که دسترسی به کتاب را محدود می‌کند، تغییرات فرهنگی که جایگاه مطالعه را کاهش می‌دهد و رویکردهای سیاستی که هنوز اثر قابل توجهی نشان نداده‌اند. تصدیق این چالش‌ها برای تدوین راهکارهای موثر ضروری است. بنابراین راهکارهای پیشنهادی برای اصلاح وضع موجود شامل مداخلات استراتژیک در سطوح مختلف خواهد بود:
مداخلات اقتصادی: یارانه‌های هدفمند برای تولید و خرید کتاب، مدل‌های بهبودیافته جبران خسارت برای نویسندگان و مشوق‌های مالیاتی برای سرمایه‌گذاری شرکتی در فعالیت‌های فرهنگی.
ابتکارات آموزشی: برنامه‌های مطالعه اوایل کودکی، توسعه کتابخانه‌های مدرسه‌ای، و آموزش معلمان در روش‌شناسی مطالعه.
راهبردهای فرهنگی: استفاده خلاقانه از پلتفرم‌های دیجیتال برای ترویج مطالعه، تبلیغ چهره‌های مشهور برای مطالعه و حمایت گروه‌های مطالعه مردمی و جامعه‌محور.
توسعه زیرساخت: نوسازی مجموعه‌های کتابخانه‌ای، حمایت از مدل‌های نشر متنوع و ادغام پلتفرم‌های امانت دیجیتال.
دگردیسی فرهنگ مطالعه در ایران به آزمایش رویکردهای جدید با الگوگیری از مدل‌های بین‌المللی و موفقیت‌های محلی نیاز دارد. همانطور که سعید عاشقی، شاعر و فعال ادبی می‌گوید: «می‌توان امیدوار بود که در آینده افراد بیشتری به این سمت حرکت کنند و این مسیر به قدری پررفت و آمد شود که بتوانیم سرمان را بالا بگیریم و بگوییم: این ایران است. سرزمین مطالعه و فرهنگ». در حالی که دستیابی به این چشم‌انداز چالش‌های زیادی دارد، مزایای یک جامعه باسوادتر سرمایه‌گذاری قابل توجه در توسعه فرهنگ مطالعه و کتابخوانی را توجیه می‌کند.
