غبار فراموشی بر چهره مسجد ـ مدرسه ابراهیمیه
- شناسه خبر: 20553
- تاریخ و زمان ارسال: 26 شهریور 1402 ساعت 08:00
- بازدید :
رومینا اسماعیلیپور
در کوچهای باریک نزدیک به امامزاده سلطان سیدمحمد عمارتی از چهار بحر فضای کوچه را به خود اختصاص میدهد.
عمارتی با ظاهری ساده و عاری از هرگونه تزیینات خاص و پیچیده با پنجرههای کوچک که از فاصلهی نسبتا زیادی از سطح زمین دیده میشود.
درب ورودی با حفاظی زنگزده که از تغییرات جدیدتر بناست و قوسی آجری که با کاشیهای باریک آبی و فیروزهای به خط کوفی با نام حضرت علی (ع) تزیین شدهاست؛ به میهمانانش خوشآمد میگوید.
اینجا مدرسه و مسجد ابراهیمیه است. مدرسهای به یادگار از عهد صفوی و متعلق به اوایل قرن دوازدهم هجری قمری که در سال ۱۳۷۹ به شمارهی ۳۳۱۵ جزو آثار ملی کشور به ثبت رسیده است.
وارد بنا که میشوم پنجرههایی با مشبکهای چوبی بین درب ورودی و فضای مسجد مثل مرزی باریک فاصله انداخته است. این قسمت به شکل دالانی باریک به حیاط و ورودی فضای اصلی مسجد منتهی میشود. تزئینات سقف چوبی این مسیر خبر از هنر دست سازندهاش میدهد.؛ اینکه بنا تا چه حد با ظرافت، اصولی و مقاوم بنا شدهاست و تا به الان با قامتی استوار در جای خود باقی مانده است.
نمای مسجد تماماً آجری است و تزیینات خاصی در آن به چشم نمیخورد. سقف این قسمت درطول گذشت زمان ریزش کرده و سقفی چوبی در راستای مرمتی نه چندان دور به آن اضافه شدهاست. یکی از ویژگیها و بهعبارتی ساختار خاص و قابل توجه مسجد در قسمت ورودی، درست زیر پنجرههای چوبی قرارگرفته است. جاکفشیای آجری زیر طاق کوتاه و کوچکی که پساز گذشت نزدیک به سیصد و بیست سال با کمترین آثار تخریب همچنان پابرجا مانده است. انتهای دالان ورودی به شکل یک دریچه با طاقی کوچک و پلههایی که پشت آن ردیف شده مسیری است برای داخل شدن به شیروانی، و از طرف دیگر فضایی تحت عنوان قسمت پذیرایی بانوان که باعث میشد زنها و مردها به محض ورود به مسجد در فضایی مجزا از یکدیگر قرار بگیرند.
بعد از مسجد وارد محوطهی حیاط میشوم. برگهای خشک سرتاسر کف حیاط را پوشانده و حوض قدیمی خالی رنگ و رو رفتهای در انتظار ذرهای آب خشک شده است.
چه تماشایی است آفتابی که از میان فضای خالیِ بین شاخ و برگ درخت توت پیر میگذرد و هالههایی از نور را روی ذرات خاک میآفریند.
گرداگرد حیاط با حجرهها و قسمت شاهنشین پر شده؛ در هر طبقه از حجرههای پایینی حجرههای دیگری در قسمت فوقانی ساخته شده است. تعدادی از این حجرهها بر اثر فرسودگی ناشی از گذشت زمان ریزش کرده و تنها دیوارهای از آن بهجا مانده و گاهی هم هیچ چیزی باقی نمانده است. انگار نه انگار که روزگاری کسی آنجا نشسته و از پنجرههای کوچک چوبی فیروزهای به حیات نگاه میکرده؛ آیا هرگز به این موضوع اندیشیده که روزی همراه همین چهار دیواریای که فرو میریزد، به دست فراموشی سپرده میشود؟!
در هر طبقه از حجرهها، گاهاً در و پنجرههای چوبی کوچک از جایشان جدا شده و گوشهای از حجره تکیه زده به دیوار و یا روی زمین دیده میشوند. سقف هرحجره کوتاه، فضای آن کمی تنگ و کوچک و مناسب برای حضور دو الی سه نفر است. نورگیر هر حجره به تبعیت از فضای محدود حجره ساخته شده است. گاهی در برخی از این حجرهها متناسب با قرارگیری در ضلع شرقی یا غربی یا طبقات زیرین یا فوقانی نور کمتر و یا بیشتری فضا را روشن میکند. بهطورکلی نحوهی نورگیری در مدرسه به سه شکل است. فضای روشن، نیمهروشن و فضای غیر تاریک…
فضای پرنور در میان سرا یا همان صحن بنا قرار گرفته. فضاهای غیر روشن که گرداگرد میان سرا است روشنایی خود را از همجواری با فضاهای روشن تأمین میکند. فضاهای غیر تاریک نور محدود خود را از همجواری با فضاهای غیر روشن و منافذ کوچکی که در نظر گرفته شده تأمین میکند. البته در این مدرسه فضای غیر تاریک کمتر دیده میشود.
قبرهای پیدا شده در مدرسهی ابراهیمیه
در قسمت شاهنشین بنا که درست مقابل مسجد قرار گرفته و در یکی از حجرهها، حفرههای کوچکی دیده میشود که برای کاوش بنا کنده شدهاند. طبق وقفنامه موجود در مدرسه و کتاب مینودر مرحوم محمدعلی گلریز، بنیانگذار مدرسه شخصی به نام حاج محمد ابراهیم از نوادگان خاندان آشوری بوده است. در سطرهای بعدی وقفنامه به دو قبر در مدرسه اشاره شدهاست که این دو قبر اکنون در سردابهای زیر مدرسه قرار دارد. یکی از این دو قبر متعلق به حاج محمد ابراهیم، بنیانگذار مدرسه و دیگری متعلق به پسر او حاجی محمد یوسف است که سالها به تدریس علوم دینی در مدرسه اشتغال داشتند. این دو نفر براساس رسم آن دوره در مدرسه دفن شدند. در سالهای بعد این بنا توسط حاجی محمد معین فرزند محمد یوسف وقف امور دینی شدهاست.
مدرسهی ابراهیمیه مهمترین مرکز روحانیون
طبق مستندنگاریای که از مدرسه ابراهیمیه به تنظیم عباس صلواتی انجام شده است؛ محلهی آخوند در دورهی قرن ۱۲ و ۱۱ هجری قمری تحت عنوان مرکز اخباریون قزوین شناخته میشده است. مدرسه ابراهیمیه را میتوان از مهمترین مدرسههای این فرقه دانست. همچنین این مدرسه در گذشته دارای رونق فراوانی بوده که به طور معمول بین ۲۰ تا ۳۰ طلبه در آن ساکن بودند، ولی به مرور زمان از طلاب آن کاسته شد تا درنهایت در ابتدای سالهای پساز انقلاب دیگر مورد استفاده قرار نگرفت. در ادامهی مستندنگاری، عباس صلواتی به ساماندهی فضای منحصربه فرد بنا اشاره میکند. بدین صورت که اولویت اصلی بنا را مدرسه میداند و اشاره میکند که نوع معماری و ورودیهای موجود در بنا تنها وسیلهای برای تفکیک فضای بین مدرسه و مسجد بوده است. ورودی سمت چپ بدون هیچ فضای واسطهای به شبستان نمازخانه مدرسه راه دارد که ویژهی مردم برای انجام مراسم مذهبی است و از ورود آنها به حریم، زندگی و درس طلاب جلوگیری میکرده است. در سمت راست ورودی دیگری است که ورودی مدرسه ویژهی طلاب بوده است.
طبق اسناد تاریخی دیگر به طور کلی فضای خدماتی در مدارس و مساجد مانند مدرسهی ابراهیمیه شامل آبانبار، اتاق متولی، اتاق خادمان و آبریزگاه (سرویس بهداشتی) بودهاست. گاه این فضاها با توجه به ساماندهی فضایی در جایی اختصاصی و متناسب با وسعت زمین و نوع معماری ساخته میشدند. به نحوی که اتاق خادمان در نزدیک درب ورودی و فضاهای دیگر مانند آبریزگاه و آب انبار در خارج از بنا و یا دور از دید عموم ساخته میشده است.
مدرسه ابراهیمیه در معرض آسیب جدی
طبق گفتهی یکی از کارشناسان مرمت و احیای بناهای تاریخی مهمترین عاملی که باعث آسیبهای فراوان به مدرسهی ابراهیمیه شدهاست و سالهاست که بنا را به تدریج رو به تخریب کامل کشانده عدم توجه به بنای مزبور است. بهطوری که در حدود نیم قرن گذشته هیچگونه اقدام مراقبتی و حفاظتی قابل توجهی که عمر بنا را افزایش دهد در آن صورت نگرفته است. این عدم توجه به چند صورت در آسیبهای موجود آشکار میشود که از مهمترین نمونههای آن عایق فرسوده بام در طی ۳۰ سال گذشته است که منجر به ویرانی آسمانه نمازخانه و تعدادی از حجرهها شدهاست. در پی این تخریب رطوبت حاصل از باران و برف به مصالح داخلی نفوذ کرده و منجر به فرسودگی و ترک دیوارهها شده است.
از موارد دیگر تخریب بنا درخت میوه (درخت توت) موجود در میان سرا میباشد که به قطر ۲/۷۰ سانتی متر و فاصلهای حدود ۱ متر از دیوار شمالی باعث آسیبهای فراوانی به بنا شدهاست. از آن جمله میتوان به حرکت تدریجی درخت و تکیه دادن آن به دیوار شمالی اشاره کرد که با وارد آوردن وزن خود به بنا باعث ترکهای شدیدی در آسمانهی حجرهها شدهاست. این فشار حاصل از وزن درخت بهمرور زمان بیشتر میشود. رشد گیاه هم نشان از نفوذ ریشه درخت به داخل سازه دارد که بسیار تخریبکننده است. بدون شک ریشه درخت به پی نیز آسیبهایی وارد میسازد که عارضه آن را در وافتادگی دیوار شرقی بنا از گذر شرقی میتوان مشاهده کرد. تمام این موارد قطع درخت و سوزاندن ریشههای آن تا حد امکان را پیشاز هر اقدام مرمتی امری ضروری میسازد.
ارزش تاریخی مجموعهی ابراهیمیه
این بنا در حال حاضر قدیمیترین بنای محله آخوند محسوب میشود و از این نظر دارای ارزش تاریخی بسزایی است. همچنین مدارس باقیمانده از دوره صفوی در قزوین، با وجود رونق شهر در این دوره بسیار کم است. این امر ارزش تاریخی بنای مزبور را دوچندان میکند. این مدرسه بهدلیل قرارگیری در محله آخوند و رونق فرهنگی مذهبی این محله در دوره صفوی یادگاری از دوران پررونق علوم فقهی در قزوین است در نتیجه از لحاظ ارزشهای دینی، روحانی و حتی سیاسی این بنا را از سایر بناهای تاریخی شاخص میکند.
این در حالی است که مدرسه و مسجد ابراهیمیه، هم چنان در بین اهالی شهر قزوین ناشناخته باقی مانده است و کمتر کسی از وجود آن مطلع است.