دکتر شیما احمد صفاری، پژوهشگر و مدرس دانشگاه
صفویه یکی از حکومت‌های تاثیر‌گذار در حیطه هنر و معماری، خصوصاً تغییر ساختارهای شهری است و همین امر آن را به یکی از پررونق‌ترین دوره‌های هنری ایران تبدیل کرده است. تشکیل حکومت واحد و مقتدر شاهان صفوی در دوران شاه اسماعیل و تثبیت آن در زمان شاه طهماسب موجب بسط و گسترش هنر گردید و امنیت و رونق بوجود آمده در این دوره موجب باروری و رشد هنر اسلامی ایرانی در همه زمینه‌ها از جمله معماری شد به طوری که این دوران در تاریخ معماری و شهرسازی ایران، دوران طلائی به حساب می‌آید. در دوران صفویه علاوه بر ایجاد شهرهای جدید، شهرهای متعددی بویژه شهرهایی که از جنبه مذهبی و یا اقتصادی واجد اهمیت بودند، توسعه و گسترش می‌یابند که قزوین یکی از این شهرها می‌باشد.  تحول در ساختار شهری قزوین بازسازی قزوین به هنگام حکومت شاه طهماسب و انتخاب آن در سال955 ه.ق به مرکز سیاسی، سبب رشد قزوین و پیدا شدن گروه‌های تازه اجتماعی در منطقه شد. این امر موجب تحولی آشکار در ساختار شهری قزوین شد. براساس داده‌های موجود آماده‌سازی شهر قزوین برای تبدیل آن به پایتخت از سال 951 ه.ق و با ساختن دولتخانه جدید آغاز می‌شود که بیش از یازده سال به طول می‌انجامد و زمانی در سال962ه.ق. کار انتقال صورت می‌پذیرد که بنابر نوشته خلاصه‌التواریخ؛ «.... مهمات حدود و اطراف بلاد روم به صلح منتهی گشته بود....». شاه طهماسب در سال 951ه.ق شمال شهر قزوین را برای ساخت شهر جدید جعفرآباد و نیز مجموعه‌ بناهای شاهی آن در نظر می‌گیرد که با توجه به اشاره‌های مختلف تاریخی به نظر می‌رسد بخش عمده زمین‌هایی را که مجموعه شهر جعفرآباد دوران صفویه بر روی آنها بنا شده است، زمین‌های کشاورزی تشکیل می‌داده که به اعتباری در فاصله هسته مرکزی، مدینه موسی، مبارکیه و محل‌های مسکونی دوران سلجوقی و ایلخانی قرار داشته است. وجود دو رودخانه دزج در قسمت غربی شهر و رودخانه ارنزک (ارنجک) در قسمت شرقی شهر و نیز وجود گورستان کهن‌بر در قسمت جنوب و در حصار شاپوری محدودیتی را برای توسعه شهر در این جهات ایجاد می‌‌کند. از طرفی با مقایسه نقشه‌های شهر در دوره‌های مختلف کاملا مشهود می‌باشد که محور اصلی توسعه کالبدی شهر در این عصر ناحیه مسجد جامع واقع در شارستان ساسانی به سمت شمال شهر و باغ‌های موسوم به جعفرآباد در محله زنگی‌آباد و سعادت‌آباد است. از شواهد تاریخی چنین برمی‌آید که طرح توسعه و ساماندهی شهر قزوین برای آماده ساختن آن جهت تختگاه شدن حکومت صفویه بر یک طرح جامع و بررسی شده متکی بوده است. منطقه بسیار وسیعی که مجموعه طرح را در بر گرفته، در مرکز شهر و شمال مسجد جامع قرار داشته است. در این طرح جامع، موجبات گسترش شهر در جانب غربی، شمال و شرقی فراهم می‌گردد.  «سپه» الگویی برای ساخت خیابان «چهارباغ» اصفهان خیابان سپه یا خیابانِ دولتی که راستای توسعه قزوین در این دوران قرار گرفته است قدیمی‌ترین خیابان ایران نیز می‌باشد که این خیابان را شاه طهماسب اول صفوی در شمال محله شهرستان قدیم یا حصار شاپور، همزمان با ایجاد جعفرآباد یعنی عمارات و خانه‌های دو طرفِ این خیابان و باغِ سعادت‌آباد و عماراتِ دولتخانه و حرمسرا و باغ‌های شرقی و غربی عمارات مذکور احداث کرده است و نام خیابان نیز از نامِ خیابان هرات که محله‌ای درآن شهر بوده برگرفته شده، زیرا شاه طهماسب در دوران ولیعهدی خویش مقیم شهر هرات بوده و به ساختارهای معماری و شهرسازی این شهر علاقمند بوده است. تحولات فوق تا دوران جانشینان وی ادامه دارد. خیابان هرات شاه طهماسب در زمان شاه صفی و در سال 1049 ه.ق بسوی جنوب امتداد یافت و به گورستان جنوبِ شهر «گورستان کُهَن‌بر» رسید. بعدها نام این خیابان بر منازل و مکان‌های اطرافِ آن و به عبارت بهتر بر قسمتی از محله شهرستانِ قدیم اطلاق گردید و این بخش از شهر را محله خیابان نامیدند. طراحی و اجرای خیابان سپه هدایت‌گر طراحی و اجرای خیابان‌های بعدی ایران از جمله چهارباغ در اصفهان گردید. خیابان سپه قزوین را می‌توان پیشگام خیابان‌های ایرانی نامید که نشان از شجاعت طراح آن دارد.  گسترش ساختمان مسجد جامع، ساخت میدان شاهی و مجموعه سعادت آباد در همین زمان صفویه و بالاخص شاه طهماسب امرا و بزرگان وی در کنار خیابان سپه، کاخ‌های زیبایی برای خود ساخته بودند. قدیمی‌ترین بنای موجود در خیابان سپه که در دوران صفوی به بعد بر اساس مدارک کافی موجود در این زمینه الحاقاتی به آن اضافه شد مسجد جامع شهر می‌باشد که در منتهی الیه جنوب خیابان قرار گرفته است. به مسجد جامع در دوران صفوی قسمت‌هایی افزوده می‌گردد. مسجد دارای چهار ایوان بزرگ در چهار طرف صحن می‌باشد که ایوان شمالی آن ایوانی رفیع با دو مناره با شکوه و کاشیکاری زیبا می‌باشد که در زمان شاه طهماسب صفوی ساخته شده است. با توجه به اینکه شهر در دوران صفویه هم در جهت شمال مسجد جامع و هم در جهت جنوب آن گسترش می‌یابد، میدان شاهی در زمان شاه طهماسب به عنوان شهر سلطنتی به عنوان قطب توسعه شمالی شهر بنا می‌شود و توسعه شهر صفوی در جهت جنوبی به عنوان قطب فرهنگی و مذهبی گسترش می‌یابد. مجموعه سلطنتی سعادت‌آباد در قسمت شمال شهر که در حدود 15 سال ساخت آن به طول انجامید شامل 23 باغ و 14 کاخ و باغ خصوصی بوده که این باغ‌های چهارده‌گانه در شرق دولتخانه و باغ سعادت‌آباد بوده و 8 باغ و کاخ دولتی در غرب دولتخانه بوده است. همچنین دارای مهمانخانه زیبایی با 250 اطاق و نیز ظروف طلا و نقره بوده است که شاه طهماسب 11 سال از آن بیرون نرفت و به همراه اساتید مینیاتور و خطاط و نقاش به تزئین بخشی از کاخ‌ها همت گماشت. این مجموعه هنگامی که از رونق و آبادانی برخوردار بوده، هفت درب ورودی داشته است. اولین درب آن سردرِ رفیع عالی‌قاپو می‌باشد که زمان شاه طهماسب ساخته شده است. درب دوم مجموعه سعادت‌آباد در قسمت غرب «سعادت‌آباد» بوده که خیابان غربی کاخ، باب همایون نام داشته است. درب سوم در جنوب‌غربی، نزدیک مسجد پنجه‌علی بوده که امروزه امتداد خیابان پیغمبریه و تقاطع خیابان‌های سپه و شهید انصاری «کوروش سابق» می‌باشد. درب چهارم شمال‌شرقی کاخ، واقع در خیابان لاله‌زار قدیم که این محدوده امروزه همان خیابان فردوسی فعلی می‌باشد که به آن در قدیم «اُقری‌قاپو» به معنای درِ فرخنده می‌گفتند و همان خیابانی است که در شمال‌شرقی باغ سعادت‌آباد به دستور شاه صفی در سال 1049 ه.ق ساخته شد و دری در انتهای آن ایجاد نمود. درب پنجم به سمت شمال باغ سعادت آباد «حدود سوخته چنار» که همان چهارراه نادری به سمت سبزه میدان امروزی است، بوده و درب ششم متصل به باغچه خرم و درب هفتم معروف به دروازه قره‌داغیان بوده است. در قسمت جنوب‌غربی مجموعه سعادت‌آباد و در سال 945 ه.ق شاه طهماسب صفوی مسجد پنجه‌علی را به عنوان مسجد حرمسرای شاهی بنا کرد. این مسجد دو درب دارد. یکی از جانب پیغمبریه و دیگری در کوچه جنوبی مسجد که از آنجا به حیاط مدرسه و مسجد راه دارد. این درب را به سال 1300 ه.ق، در راهرویی زیرزمینی که به حرمخانه منتهی می‌گردیده است، احداث کرده‌اند.  بازار قزوین مجموعه‌ای متمایز از بازار دیگرشهرها در سمت غرب مجموعه سعادت‌آباد خیابانی به نام خیابان رشت، امام خمینی فعلی قرار دارد که بازار قزوین یکی دیگر از بناهای ساخته شده در زمان صفویان در غرب این خیابان قرار دارد که در زمان شاه طهماسب توسعه یافته و هر بازاری به صنف خاصی اختصاص داشته مانند زرگر بازار، کیال بازار، بزاز بازار، لواف بازار، کفاش بازار، مسگر بازار و علاف بازار و غیره. بازار قزوین با دارا بودن بخش‌هایی همچون مراکز تجاری که نمونه آن سراها می‌باشد و نیز مراکز فرهنگی ـ مذهبی مانند مدارس و مساجد و فضاهای خدماتی مانند گرمابه و آب انبار که البته امروزه بخشی از این فضاها از بین رفته‌اند از بازارهای شهرهای دیگر متمایز می‌گردد. بازار قزوین در طی نزدیک به 9 قرن یک جابجایی از جنوب به شمال داشته است، به طوری که در این جابجایی مسجد جامع کاملا از بافت بازار جدا می‌شود و امروزه هیچ‌گونه ارتباطی بین بازار و مسجد جامع مشاهده نمی‌شود. یکی از فضاهای مهم در ارتباط با بازار مسجد‌النبی یا همان مسجد شاه می‌باشد که این مسجد در زمان حکومت صفویه ساخته شده است. بنای این مسجد را شاه اسماعیل صفوی آغاز نموده و در زمان شاه طهماسب به پایان رسیده ولی پس از انقراض صفویه، روی به ویرانی نهاده بود، در دوره قاجاریه از سال 1201 تا 1222 ه.ق و به مدت 22 سال به بازسازی و مرمت آن همت شده است. یکی از فضاهای مهم در ارتباط با بازار مسجد النبی یا همان مسجد شاه می‌باشد که این مسجد در زمان حکومت صفویه ساخته شده است. بنای این مسجد را شاه اسماعیل صفوی آغاز نموده و در زمان شاه طهماسب به پایان رسیده ولی پس از انقراض صفویه، روی به ویرانی نهاده بود، در دوره قاجاریه از سال 1201 تا 1222 ه.ق و به مدت 22 سال به بازسازی و مرمت آن همت شده است. از دیگر بناهای موجود در این محله امام‌زاده آمنه خاتون می‌باشد. این امام‌زاده منسوب به یکی از دختران امام صادق(ع) بوده و ساخت بنای اصلی آن متعلق به دوره صفویه است. مسجد حیدریه «مسجد جامع صغیر» بنای دیگری است که در محله گذر بلاغی که جزئی از محله پنبه‌ریسه و در شرق بافت تاریخی شهر می‌باشد، واقع شده است و دسترسی امروزه آن از طریق خیابان هلال احمر از شمال و خیابان سپه از شرق است. این مسجد احتمالا همان «جامع اصحاب ابوحنیفه» است که در التدوین امام رافعی و تاریخ گزیده حمدا... مستوفی به آن اشاره شده است.  تبدیل خیابان سپه به قطب فرهنگی و مذهبی با توسعه شهر به سمت جنوب خیابان سپه این محدوده از شهر به عنوان قطب فرهنگی مذهبی قرار می‌گیرد و بناهای مذهبی در این دوره از جمله بنای امام‌زاده اسماعیل و نیز بنای شاه‌زاده حسین(ع) ساخته می‌شود. در برابر سردرِ عالی‌قاپو و جنوب تقاطع دو خیابان «سپه» و «شهید انصاری» کنار کوچه‌ای که به نام امام‌زاده اسماعیل می‌باشد بنای آرامگاه این امام‌زاده که از فرزندان امام جعفر صادق (ع) می‌باشد، قرار گرفته است. در زمان صفویه این بنا در حاشیه غربی میدان سعادت‌آباد واقع شده بود اما به دلیل اینکه قسمتی از زمین‌های غربی میدان را گرفته و ساختمان‌سازی کرده‌اند بنا در محل امروزی خود واقع شده است. در انتهای خیابان سپه و در بافت قدیمی آن آستانه حضرت شاه‌زاده حسین‌بن‌علی‌بن‌موسی‌الرضا(ع) واقع شده است که موقعیت فعلی امامزاده، در ضلع غربی خیابان سلامگاه است. این مقبره در گذشته در وسط گورستانی قدیمی بوده که متعلق به اوایل دوره صفویه است. مزار حضرت شاه‌زاده حسین در قرن دهم و زمانی که صفویان به تاج و تخت دست یافتند مانند همه مزارات منسوب به دودمان پیامبر اکرم در سراسر ایران اهمیت و رونق بسیار یافت. در دوران شاه طهماسب بنای بقعه تجدید گردیده و بنائی نو برای آن ساخته شد که توسط شخص شاه و دیگر افراد دربار وی املاک بسیاری بر این مزار وقف گردید که بیشتر این موقوفات تا پایان آن دوره در اختیار متولیان آستانه بوده است. از نیمه دوم قرن دهم تا اوائل قرن یازدهم که قزوین پایتخت رسمی پادشاهان صفوی بود، اجساد پادشاهان و شاهزادگان و رجال بزرگ صفویه در این مزار دفن یا به امانت سپرده می‌شد.