محمدحسام آذربایجانی، دکترای پژوهش هنر استاد دانشگاه
خط کوفی که یکی از خطوط اسلامی به شمار می‌رود، در شهر کوفه شکل گرفته و توسعه یافته است؛ حتی نخستین نسخه‌های قرآن نیز با همین خط نوشته می‌شد. با فراگیر شدن خط نسخ (از سده‌ی سوم هجری به بعد)به تدریج کاربرد خط کوفی کمتر شد تا اینکه بعد از سده‌ی پنجم هجری، دیگر آن همه‌گیری پیشین را نداشت و بیشتر کاربرد تزئینی یافت و محدود‌تر شد. در این نشریه ابتدا تاریخچه‌ی خط کوفی و اینکه از کجا آغاز شد را بررسی می‌کنیم سپس با انواع آن خط (یعنی کوفی مغربی و مشرقی) و زیرمجموعه‌ی هردسته آشنا شده و به بیان ویژگی‌های آن‌ها می‌پردازیم. نتایج حاصل از این نشریه نشان‌دهنده‌ی این است که خطوط به ویژه کوفی از گذشته بسیار در زندگی یاری رسانده و می‌رساند. مقدمه: خط به عنوان یکی از نشانه‌های پیدایش تمدن بشری نقش زیادی در انتقال مفاهیم، تعابیر و احساسات دارد. همراه با پیشرفت بشر، خط باگذشت زمان از کاربرد اولیه‌ی خود فاصله گرفت و زمینه‌ای را برای بیان ذوقیات و معارف و تجلی هنر فراهم آورد. می‌بایست از خط کوفی به عنوان یکی از مهم‌ترین میراث مشترک فرهنگی بسیار با دوام یاد کرد. این خط بدون استثناء، بر هر شیئی که قابلیت درج نوشته‌ای بر آن وجود داشت را شامل می‌شود. دست‌نوشته‌ها، سکه‌ها، سفال‌نوشته‌های بی‌مانند، انواع صنایع دستی همچون تولیدات فلزی متنوع، گوی‌های ستاره‌شناسی(اسطرلاب)، آثار گچبری، سنگ‌نوشته‌ها(همچون سنگ قبرها و سنگ محراب و سنگ فرمان‌ها)، و بر هر شیء گرانبهای دیگر، برخی از اجزاء تشکیل دهنده‌ی جهان نوشتاری کوفی هستند. به بیانی، هیچ سبکی نتوانسته‌ مانند خط کوفی بر اشیا این گونه متعدد و متنوع تجلی کند. دوره سلجوقی دوره تکامل و تنوع انواع خط کوفی محسوب می‌شود. از میان انواع کوفی تزیینی، کوفی مدور، مشجر و مورق بیشترین کاربرد را بر آثار فلزی دارا هستند و همچنین کوفی‌های معقد، موشح، حیوانی، انسانی و مزهر نیز به ندرت مورد استفاده بوده‌اند. مضمون این کتیبه‌ها غالبا شامل کلمات دعایی عام می‌باشند. کوفی بنایی در بسیاری از بناها و مساجد به ویژه بعد از دوره سلجوقی ‌دیده می‌شود و در زیبایی بنا و القای روحیه معنوی به آن سهم زیادی دارد. ـ سنگ نوشته خرم آباد ـ این اثر متعلق به اوایل قرن ششم هجری قمری و دوره فرمانروایی سلطان محمود بن محمد بن ملکشاه سلجوقی به نام ابوسعید برسق کبیر می‌باشد و دارای نوشتاری است به خط کوفی و زبان فارسی  تاریخچه خط کوفی در اوایل اسلام ساده، بی‌پیرایه بود و با همان سادگی و نجابت تجلی‌گر جنبه‌‌های دیگر هنر مانند فلزکاری‌، کتابت و سفالگری بود. خط ابتدایی شبه جزیره‌ی عربستان همان خط حجازی است که در مراکز اداری خلافت (کوفه) با نظمی هندسی آمیخته شد و خط کوفی شکل گرفت. خط کوفی به علت ویژگی شکل‌پذیری گوناگون، از حدود پنجاه نوع نیز تجاوز می‌کند. یکی از ویژگی‌های خط کوفی‌، کاربرد وسیعی است که در هنر‌های متنوعی چون فلزکاری‌، پارچه‌بافی، سفال‌گری‌، آجر‌کاری‌، کاشی‌کاری و ... دارد. یکی از معایب خط کوفی «مشکل خوانی» آن است که حتی در آغاز فاقد اعراب و اعجام نیز بود‌؛ اما بعد‌ها کوشش‌هایی برای آسان‌خوانی آن صورت گرفت. برای مثال «ابوالاسود دونلی» اولین شخصی است که اعراب‌گذاری را بر خط کوفی آغاز کرد که انگیزه او از این کار جلوگیری از غلط تلفظ کردن قرآن بود. کاربرد کوفی تزیینی: کاربرد این نوع خط کوفی، سراسر دنیای اسلامی مشاهده می‌شود. کوفی تزیینی در همه سطوح مانند آجر، سنگ، کاشی، چوب، فلز، شیشه، عاج، پارچه و پوست مورد استفاده قرار می‌گرفت. برجسته‌ترین نمونه‌های توسعه یافته آن را می‌توان در دیار برکر، جنوب شرقی ترکیه، قیروان تونس، قاهره مصر، گرانادی اسپانیا و غزنه افغانستان مشاهده کرد. مشجر: تزیینات ابتدایی در این خط پدیدار شد و سر خطوط عمودی و آخر بعضی از حروف مانند «ن» و «و» شاخه شاخه شد (مانند شاخه درختان). قدیمی‌ترین نوع این خط را در مسجد نایین می‌توان مشاهده کرد. مورق (برگدار) : در این قلم فواصل بین حروف با شاخه‌ها و برگ‌ها پر می‌شود. نمونه‌هایی که با گل و بوته‌های گلدار تزیین شده‌اند از برجسته‌ترین آنها هستند. زیباترین قلم مورق در کتیبه‌های مسجد قاهره به چشم می‌خورد. مزهر: (گل و برگدار) در این قلم خطاط با گل و برگ خط را شبیه به تذهیب میکرده و در حقیقت در همان نیمه دوم قرن سوم هجری کوفی با نقوش اسلیمی مخلوط شد و با خطوط اولیه تفاوت پیدا کرد. این تحول در قرن پنجم هجری به اوج خود رسید. مظفر: کوفی مشجری است که علاوه بر گل، برگ و شاخه در فواصل بالای خطوط تزیینات و مضاف ناخنک‌وار داشته باشد. معشق: (قلم پیچیده درهم) علاوه بر گل و برگ گره‌هایی در لا به لای خطوط به خصوص در حروف عمومی که بسیار بلند کشیده شده‌اند وجود دارد، به طور کلی به این شیوه معقد یا گره‌دار نیز می‌گویند. ضمن اینکه این نوع قلم هم با گل و برگ ترکیب شده است. موشح(مصور): در این شیوه، شکل هندسی حروف و تزیینات نقاشی شده در هم آمیخته می‌شود و در خط و در فواصل بین نوشته‌ها گره‌های متنوع و پر‌کاری به چشم می‌خورد. به طور کل جنبه تزیینی بر این قلم مسلط است و انبوه این تزیینات موجب سختی خواندن است. نمونه کامل آن را در داخل آرامگاه پیر علمدار در دامغان می‌توان مشاهده کرد. معرفی خط بنایی: نوعی خط کوفی زاویه‌دار که از ترسیم شکل‌های هندسی مانند مربع، مستطیل، لوزی یا خطوط موازی و متقاطع تشکیل می‌شود. این خط با نام‌های دیگری همچون معقلی یا خط هزار باف هم شناخته می‌شود. خط بنایی مشتق از خط کوفی و نوع تزیین نشده و هندسی کوفی است که بر اساس خانه‌های شطرنجی طراحی می‌شود. ظاهر خط بنایی ساده به نظر می‌رسد اما ترسیم آن بسیار پیچیده و دشوار است. با این حال خوشنویسان این خط با کمک هندسه و ریاضی سعی می‌کنند تا حد ممکن حروف خوانا و زیبا باشند تا اثربخشی بیشتر و بهتری هم داشته باشد. ممکن است از این خط در کنار خطوطی چون ثلث، کوفی تزیینی، نسخ و... هم استفاده شود.  کاربرد خط بنایی: کاربرد از آنجایی که برش خط بنایی ساده‌تر از خطوط دیگر است در طراحی و تزئین بسیاری از بناها استفاده شده است. آجرکاری و کاشی‌کاری‌های بسیاری در ساختمان‌های ایرانی وجود دارند که با استفاده از خط بنایی چیده شده‌اند تا جلوه‌ای زیباتر به محیط ببخشند. همچنین در مواردی نیز آثاری با این خط بر روی کاغذ و... هم خلق می‌شوند. مثلا دو ردیف ا... اکبر در پرچم ایران که با استفاده از خط بنایی نوشته شده‌اند. نتیجه: از دیگر تاثیرات نامحدود هنر می‌توان به تاثیر مثبت آن بر روح انسان از طریق ایجاد خلاقیت اشاره کرد و همچنین هنر این امکان را می‌دهد تا ما خودمان را بدون استفاده از کلمات نشان داده و ابراز کنیم. یک هنرمند مسائل را از دیدگاهی متفاوت‌تر نسبت به دیگر افراد می‌بیند و زندگی و مسائل آن را در قالب هنر قرار داده و پیش می‌برد و به طبع مسائل را زیباتر و شاید راحت‌تر به سرانجام می‌رساند. خوشنویسی ازجمله هنر‌های مشهوری است که طرفداران زیادی داشته و هنرمندان خوش ذوقی در این زمینه درخشیده‌اند و از خود آثار ارزشمندی به جای گذاشته‌اند. خوشنویسی تاثیرات مثبتی مثل زیبا شدن خط، آرامش درونی، سرگرمی، پیدا کردن جایگاه اجتماعی بهتر و... بر انسان دارد که اهمیت این هنر را دو چندان می‌کند. از جایگاه خط در اسلام می‌توان به ارزش بالایی که میان مسلمانان (به دلیل اینکه آن را هنر تجسم کلام وحی می‌دانستند) اشاره کرد. آنها خط زیبا را نه تنها در نسخه‌پردازی قرآن بلکه در بیشتر هنر‌ها به کار می‌بردند. خط‌های خوشنویسی اسلام مثل کوفی و... به دلیل آنکه اساس و پایه‌ی محکمی دارند و از نظر علمی، هنری و فرهنگی و... غنی هستند همواره تازگی و معاصر بودن خود را حفظ می‌کند که این از شاهکارترین ویژگی‌هایی است که یک خط می‌تواند داشته باشد. همچنین این خط به دلیل داشتن ویژگی‌هایی مثل سادگی در نوشتن متعادل و زیبا بودن بودن و نداشتن قوانین خاص، بسیار پویا و منعطف است و این منعطف بودن به هنرمند آزادی عمل می‌دهد و به اصطلاح کار آن را راحت‌تر می‌کند. خط کوفی کتیبه تنها خطی است که می‌توان آن را با طرح‌های دیگر ادغام کرد. این خط می‌تواند با یک سری تغییرات مشخص، از حالت نوشتاری به حالت گیاهی یا هندسی حرکت و تغییر کرده و به ترکیب‌های جدید و جالبی ختم شود. در نظام هندسی و گیاهی حرکت و خلاقیت در اختیار خود هنرمند است و آن نیز به خاطر‌کش‌های طولی و عرضی و حرکت‌های افقی و عمودی و... است و کتیبه در استفاده از اینها محدودیتی ندارد و می‌تواند متناسب با فضا، از آنها استفاده کند و خط کوفی تزئینی را طراحی کند. نکات مهم در خط کوفی تزئینی و کتیبه‌ها ثابت بودن اندازه‌ی قلم تناسب داشتن نقوش تزئینی با نظام نوشتاری رعایت قواعد کرسی‌بندی ـ کتیبه یکپارچه باشد ـ نظام نوشتاری نسبت به سایر عناصر تزئینی بیشتر خود را نشان دهد. تنظیم سواد و بیاض کتیبه در کوفی تزئینی توسط عناصر گیاهی و هندسی رقم می‌خورد. کتیبه‌های تاریخی نشان می‌دهد که فضای‌های غیرمسطح مثل هلال‌ها، قوس‌ها و... به درهم تنیدگی کوفی کمک کرده و باعث خلاقیت بیشتر در این خط شده است. هنرمندان از خط کوفی برای تزئینات استفاده می‌کنند چون ترکیب کردن خط‌های افقی و عمودی و وصل کردن آنها به یکدیگر و در استفاده از گل و برگ دستشان باز است و می‌توانند با خلاقیت خود آثاری جاویدان خلق کنند که نمونه‌هایی از آن‌ها در موزه‌های مختلف جهان وجود دارد. خط کوفی جز فرهنگ و گذشته‌ی منطقه‌ی خاور میانه است و به همین دلیل حفظ آن و آثار مربوط به آن از اهمیت زیادی برای مردم خاور میانه بر خوردار است. دلیل دیگر اهمیت این خط این است که نخستین خطی بود که قرآن با نوشته شد (سده‌ی 5 هجری قمری) و مسلمانان هم به دلیل اینکه می‌خواستند قرآن حفظ شود از آن استقبال و حمایت کردند. خط کوفی نتیجه‌ی احساس نیاز به شکل تصویری در حروف (که بار معنایی کلام وحی را در خود جای دهد) است. منابع: وبسایت «انجمن خوشنویسان قم» کتاب حبیب‌ا... فضایلی، اطلس خط، انتشارات مشعل، اصفهان، 1350 شمسی وبگاه قرآن‌شناسی وبلاگ مروری بر پیشینه خط کوفی وبلاگ بازآفرینی و احیاء خط کوفی منتسب به امامان شیعه وبسایت کتابخانه آستان قدس رضوی مقاله سیر تحول خط کوفی در نگارش قرآن های سده اول تا پنجم هجری و بررسی ساختار آن مقاله فصل نامه تحلیلی پژوهشی مقاله‌ شناسایی عوامل تاثیرگذار بر ماندگاری خط کوفی بنایی در دوره معاصر و رند استفاده از آن در طراحی آرم نوشتاری ـ‌ باغ نظر