آرش صالحی ـ اگر ماه محرم را بهار مداحی و نوحه‌خوانی بدانیم، علاوه بر فرم باید به محتوای مداحی‌ها هم دقت کنیم. امروز در بسیاری از مداحی‌هایی که در گوشه و کنار استان دیده می‌شود، خبری از غنای محتوایی 2 دهه قبل نیست و هر چقدر جلوتر می‌رویم، مداحی‌ها عامه‌پسند‌تر و کم‌عمق‌تر می‌شوند. اما شاخه‌ای از شعر آیینی و مذهبی به نام «شعر عاشورایی» نقش مهمی در تأمین محتوای مداحی‌ها و نوحه‌خوانی‌ها دارد. با این حال بسیاری از شاعران معتقدند که بسیاری از مداحان که دارای تخصصی در ادبیات و شعر نیستند، برای تولید محتوای برنامه‌های خود سراغی از شاعران نمی‌گیرند و از طرفی بسیاری از اشعار غنی و قوی سروده‌شده در حوزه شعر عاشورایی راهی به آیین‌های مداحی و نوحه‌خوانی پیدا نکرده و بیشتر آنها فقط زینت‌بخش محافل و مجالس شعری هستند. با توجه به فرارسیدن ماه محرم نگاهی به حوزه شعر عاشورایی در استان قزوین انداخته‌ایم که تحول در آن می‌تواند به معنای غنی‌تر شدن بخشی از ادبیات مداحی و نوحه‌خوانی باشد.
ـ تاریخچه شعر عاشورایی قزوین یک شاعر قزوینی در گفت‌وگو با خبرنگار ولایت با بیان اینکه شعر عاشورایی از تاریخچه غنی در استان برخوردار است، گفت: نخستین شاعر مطرح تاریخ قزوین در این حوزه «حمدا... مستوفی» است که در سده هشتم هجری قمری می‌زیسته و بخشی از منظومه مشهورش به نام «ظفرنامه» را به سرودن اشعار دینی و مذهبی اختصاص داده است. سعید عاشقی دومین شاعر شاخص قزوینی در این حیطه را «میرزا محمد رفیع واعظ» مشهور به «واعظ قزوینی» عنوان کرد و افزود: این شاعر دوره صفوی که از طلایه‌داران سبک هندی در شعر فارسی محسوب می‌شود، از اولین شعرایی است که ترکیب بندهای تاثیرگذاری درباره قیام اباعبدا...(ع) می‌سراید. وی ادامه داد: «میرزا شرف‌الدین حسنی» معروف به «شرف‌جهان قزوینی» و «محمدابراهیم سالک قزوینی» مشهور به «شاه سالک» از دیگر شاعران بزرگ ادبیات عاشورایی در این کهنه دیار به حساب می‌آیند که با خلق آثاری مانند «ساقی‌نامه» برگ زرینی در عرصه شعر آیینی رقم زدند. این شاعر آیینی با تاکید بر هنرنمایی شاعران عاشورایی استان در دوران معاصر گفت: «بابک قزوینی»، «روشن قزوینی» و «قاسم فشنگچی» از جمله شعرای مذهبی‌سرای استان در سال‌های پیش از پیروزی انقلاب اسلامی به شمار می‌روند که اشعار ماندگاری را در این حوزه آفریده‌اند. عاشقی وقوع رویدادهای مهمی مانند انقلاب اسلامی و دفاع مقدس را زمینه‌ساز تحولی چشمگیر در شعر عاشورایی قزوین دانست و اضافه کرد: از دهه 60 به بعد شاعرانی مانند «سید جلال موسوی»، «مهرداد علوی»، «اسماعیل سکاک» و «مهدی مردانی» ظهور کرده‌اند که فصل نوینی را در تاریخ شعر آیینی استان گشوده‌اند. وی دهه 70 را از نقاط اوج شعر دینی در استان ارزیابی کرد و ادامه داد: در این دوره جشنواره‌ها و شب‌های شعر زیادی درباره ادبیات عاشورایی در استان برپا شد که انگیزه خوبی برای شاعران ایجاد کرد تا در فضای رقابت‌گونه شعر بسرایند. نهادهای متولی شعر عاشورایی به وظایف خود دقیق عمل کنند دیگر شاعر قزوینی با ذکر اینکه امروز نهادهای مختلفی در استان در عرصه شعر عاشورایی فعالیت می‌کنند، گفت: اداره کل تبلیغات اسلامی استان قزوین و سازمان‌های بسیج هنرمندان و مداحان در کنار مجمع شعرای آیینی «کمیت» از جمله نهادهای متولی و موثر در حوزه شعر آیینی به شمار می‌آیند که از تولید شعر عاشورایی حمایت می‌کنند. اسماعیل سکاک با تاکید بر لزوم همصدایی و همنوایی همه نهادهای یادشده برای توسعه شعر دینی و مذهبی افزود: اگر هر کدام از این دستگاه‌ها مطابق دستورالعمل‌ها و در حیطه وظایف خود دقیق عمل کنند، نه تنها مواز‌ی‌کاری پیش نمی‌آید، بلکه بستر مناسبی برای افزایش تولید اثر در این عرصه فراهم می‌شود. وی با اشاره به جای خالی جشنواره‌های شعر عاشورایی و آیینی در استان قزوین ادامه داد: تا امروز کمتر دیدیم که همایشی برای تجلیل از شعرای آیینی در استان برگزار شود یا اینکه یک مسئول فرهنگی برای توسعه و بهبود فضای شعر عاشورایی از شاعران خبره این حوزه نظرخواهی کند. ـ لزوم استفاده مداحان از اشعار بومی این شاعر آیینی‌ کم‌توجهی مداحان هم‌استانی به اشعار عاشورایی سروده‌شده توسط شاعران بومی را در زمره آسیب‌های مهم این حیطه دانست و گفت: متاسفانه امروزه مداحان ما به جای اینکه از شعرهای تازه و نویی که توسط شعرای خوب قزوینی سروده می‌شوند، بهره بگیرند، از اشعار قدیمی موجود در وبگاه‌های اینترنتی استفاده می‌کنند. سکاک با بیان این نکته که خوانده شدن شعرهای شعرای بومی به وسیله مداحان قزوینی بر اعتبار آنها می‌افزاید، اضافه کرد: بسیاری از کتاب‌ها یا مجموعه شعرهای حماسی که توسط شاعران هم استانی درباره قیام عاشورا سروده شده، در انبارها خاک می‌خورند؛ در حالی که مداحان و متولیان هیئات مذهبی هنوز این کتاب‌ها را ندیده‌اند. وی کتاب‌های «از آسمان برای زمین»، «پایین پای ابیات» و «شعله در شمعدانی» را در زمره این آثار برشمرد و ادامه داد: روزهای محرم فرصت خوبی است تا این دفاتر شعری و محتوای غنی آنها در اختیار مداحان جوان و نوجوان استان قرار بگیرند تا نوای شعر عاشورایی قزوین در آیین‌های عزاداری این کهن دیار طنین‌انداز شود. ـ راهکارهای توسعه شعر عاشورایی این کارشناس شعر و ادبیات فارسی برگزاری نشست‌های گردهمایی شاعران آیینی را از جمله راهکارهای توسعه این حوزه ادبی در استان بیان کرد و گفت: تا زمانی که شاعران عاشورایی استان دور هم جمع نشوند و جلساتی مانند شب شعر را برپا نکنند، هیچ جریان مشخص و پویایی در این عرصه شکل نخواهد گرفت. سکاک برپا کردن جلسه‌های تخصصی نقد شعر عاشورایی را از لازمه‌های رشد شاعران آیینی سرای قزوینی دانست و افزود: یکی از نشست‌هایی که جای خالی آن به شدت در فضای شعری استان احساس می‌شود، جلسات نقد شعر عاشورایی است که قطعاً برگزاری آن به عرضه آثاری قوی‌تر در این عرصه کمک خواهد کرد. وی با بیان اینکه بخش استعدادشناسی در شعر آیینی مغفول مانده است، ادامه داد: خوشبختانه استعدادهای خوبی در زمینه‌های شعر و دکلمه عاشورایی داریم که در صورت آموزش دیدن و مورد حمایت واقع شدن می‌توانند آثار مهمی را خلق کنند و نسل تازه‌ای از شاعران آیینی استان را به وجود بیاورند. ـ آسیب‌های امروز شعر آیینی یکی از بانوان شاعر استان در گفت‌وگو با خبرنگار ولایت با اشاره به آسیب‌های رایج در شعر آیینی و عاشورایی امروز گفت: از جمله این آسیب‌ها به‌کار بردن اصطلاحات و تعبیرهای مبالغه‌آمیز در مورد امامان معصوم(ع) به ویژه قهرمانان دشت خونین کربلاست که ضمن سازگار نبودن با شرع مبین اسلام به نوعی افسانه سازی در این حیطه می‌انجامد. معصومه تولایی توسل به روش‌های مختلف برای سرودن اشعار حزن‌انگیز و به گریه انداختن مخاطب را از دیگر مشکلات شعر عاشورایی معاصر برشمرد و اضافه کرد: بعضی از شعرای این عرصه بدون توجه به اسناد و مطالعات تاریخی اقدام به سرودن اشعاری در مدح ائمه(ع) می‌کنند که در آنها برخی وقایع و رخدادها تحریف شده است. وی ادامه داد: گاهی شاعر با استناد به شنیده‌ها به جای مراجعه به مستندات اصیل شعر می‌گوید و در این شعر بزرگ‌نمایی و دروغ‌گویی می‌کند که نتیجه کارش گریاندن مردم باشد. شعری که براساس مستندات تاریخی نباشد، گفتنش درست نیست و شاعر باید همواره از مستندات و مقاتل اصیل استفاده کند. تولایی آفت دیگر شعر عاشورایی و آیینی را سخن گفتن از زبان اهل بیت(ع) دانست و گفت: در واقع شاعر مطالبی را از زبان اهل بیت(ع) بیان می‌کند، اما حرف او متناسب با مقام بزرگان دین نیست. از زبان حضرت زینب‌(س) حرف می‌زنند، اما با عجز و لابه؛ در حالی‌که این شکل حرف‌ زدن با حضرت زینب‌(س) هیچ نسبتی ندارد. در واقع همه شعارها و رجزهای کربلا بر مبنای عزت است، نه عجز و لابه و شاعر باید متناسب با جایگاه بزرگان سیمای آنها را ترسیم کند. وی افزود: گاهی هم می‌بینیم که شاعر برای اثبات خلوص و علاقه خود به خاندان پیامبر سطح خود را چنان پایین می‌آورد که برای یک مسلمان و یک انسان اخلاقی و انسانی نیست. استفاده از تعابیری چون سگ اهل بیت(ع) یا سگ آستان اهل بیت(ع) برخلاف آموزه‌های دینی ماست و نباید حرفی زد که عزت نفس مسلمان و مؤمن زیر سوال رود. این شاعر قزوینی یکی دیگر از آسیب‌های شعر عاشورایی و آیینی را توصیف سیمای اهل بیت(ع) مانند معشوقه زمینی خواند و گفت: در بسیاری از شعرهای آیینی و عاشورایی سیمای اهل بیت(ع) با مشخصه‌های معشوقه‌های زمینی توصیف می‌شود و به جای پرداختن به کرامات و جایگاه معنوی آنها با اندام زیبا، چشم و ابرو توصیف می‌شوند و باید از این‌گونه توصیف‌ها پرهیز کرد. وی با تاکید بر نقش آموزشی و آگاهی‌بخش شعر دینی و عاشورایی ادامه داد: شاعران عاشورایی باید با دقت و حساسیت بالایی به چرایی و فلسفه قیام کربلا بپردازند و این قیام تاریخ‌ساز را محدود و منحصر به دوره‌ای خاص نکنند. ضمن اینکه لازم است از مصداق‌های امروزی ظالم و مظلوم در شعرهایشان بهره گیرند.  با این همه به نظر می‌رسد تا زمانی که مداحان مینودری به تقلید و نسخه‌برداری بی‌چون و چرا از همتایان نامدارتر خود در سطح کشور مشغول هستند، شعر آیینی و عاشورایی شاعران هم‌استانی آن چنان که باید و شاید مجال بروز و ظهور در سطح ادبیات دینی ایران را پیدا نخواهد کرد و همچون گذشته شعرای عاشورایی ما به حمایت‌های قطره‌چکانی نهادهای دولتی و حاکمیتی باید خوش‌بین باشند که قطعاً راه به جایی نخواهند برد.