نسب شناسی شاهزاده حسین دکتر شیما احمد صفاری ـ پژوهشگر و مدرس دانشگاه
قدیمی‌ترین ماخذی که از مزار امامزاده حسین(ع) در شهر قزوین صحبت می‌کند، «تاریخ قزوین و فضائل‌ها» تالیف حافظ ابویعلی خلیل‌بن عبدا... بن احمد قزوینی در گذشته به سال 466 ه.ق است. این کتاب اکنون در دست نیست اما بیشتر مطالب آن در کتاب «التدوین» با ذکر ماخذ نقل شده است. امام رافعی در کتاب التدوین خود می‌نویسد: شاهزاده حسین از فرزندان حضرت رضا(ع) است که در موقع مسافرت به خراسان در سال 201 هجری قمری به قزوین آمده و در منزل داود بن‌سلیمان غازی منزل کرده و فرزند دو ساله‌اش حسین در همان خانه وفات یافته است. پس از آن عالم جلیل شیعی شیخ عبد الجلیل رازی در کتاب شریف النقض (نگاشته شده پیرامون سال 560) ضمن سخن از اماکن زیارتی شیعیان آن عهد سپس از ذکر آستانه حضرت فاطمه معصومه در قم و آستانه حضرت عبدالعظیم در ری و یکی دو مورد دیگر می‌نویسد: «و اهل قزوین سنی و شیعی به زیارت ابوعبدا... حسین بن الرضا روند». حمدا... مستوفی نیز در کتاب تاریخ گزیده خود ذکر می‌کند: رضا(ع) را پنج پسر بود: محمد جواد، جعفر، حسین که به قزوین مدفون است، علی، حسن و یک دختر و در جای دیگر می‌نویسد: «گورستان‌های آن تمامت داخل شهر است و بهترین آن به کثرت و برکت مقبرهای است شرقی آن محله ری و غربی آن محله ارداق نزدیک رودخانه و شمال آن محله شهرستان و جنوب آن باروی شهر ارداق... و در آن مقبره مشهدی است از آن پسر علی بن موسی الرضا. وفات آن پسر در دو سالگی بوده و گویند حسین نام داشته». ـ تاریخ مزار مزار حضرت شاهزاده حسین در پایان قرن چهارم و آغاز پنجم مزاری شناخته شده و معروف بوده و در میانه قرن ششم زیارتگاه عمومی مردمان قزوین از شیعه و سنی به شمار می‌رفته است. درباره بنای پیشین این مزار و تطورات آن تا آغاز دوره صفوی آگاهی دقیق در دست نیست. به اجمال می‌دانیم که در قرن‌های هشتم و نهم بنای آستانه منحصر به بقعه روی مدفن امامزاده نبوده و مرافق و ملحقاتی داشته است. در کتاب خلدبرین محمد یوسف ضمن شرح ماجرای شورش درویش رضا در قزوین به سال 1041 و تمرکز او با طرفدارانش در آستانه شاهزاده حسین، از «مقبره میر فغفور» حجره‌ای در کنار بقعه مقدس «که مدفن یکی از سادات عظام آن ملک‌معمور بود»یاد می‌شود. این میر فغفور کسی جز شریف معین الدین فغفور نقیب قزوین فرزند شمس‌الدین محمد نیای اعلای خاندان سادات مرعشی قزوین نمی‌تواند باشد که در نیمه اول قرن هشتم می‌زیسته و ابن مهنا عبیدلی در تذکر نسب خود از او یاد نموده است. بنابراین به طبع مقبره وی از اواسط قرن مزبور جزء ضمایم مزار شاهزاده حسین بوده است. در دهه نخستین قرن نهم حسن بن عماد بن جوانمرد مشتهر به فخر زرندی در ج 1 ـ 806 توفیق یافته بود که صندوق مزار را تجدید کند و صندوق منبت نفیسی را که اکنون بر تربت شریف قرار دارد به جای صندوق پیشین بگذارد. پیش از آغاز دوره صفوی در قرون هشتم و نهم، امرا و فرمانروایان گیلان و دیلمستان نسبت به این آستانه توجهی خاص داشته‌اند. کیا ملک فرزند کیا اسماعیل فرزند کیا ایران شاه دیلمی، از رمانروایان سلسله امراء هزار اسپی ـ حکمرانان ولایت دیلمستان و اشکور ـ در ماه محرم سال 773 به زیارت این آستانه مفتخر گردیده و تمامت هفت زیوار از دیه دستچرد حماد از قراء بلوک اقبال قزوین را بر مخارج و مصارف آن وقف نموده است که وقف نامه آن را مورخ 20 محرم همین سال خواهیم دید. در طول قرن نهم رقباتی نیز بر موقوفات آستانه مقدس افزوده شده بود. از سندی مورخ به سال 933 بر می‌آید که امیر غیاث الدین حسنی گویا در اواخر این قرن حمامی واقع در محله شهرستان قزوین را بر آستانه وقف داشته که پس از درگذشت او، ورثه وی در آغاز دوره صفوی در این باب گفتگویی با متولیان آستانه داشته‌اند و جمال‌الدین محمد صدر استرآبادی (صدر شاه اسماعیل و طهماسب از 920 تا 931) بر نفوذ وقف و بطلان دعوی ورثه حکم نموده بود. در قرن دهم پس از آن که صفویان بر تخت و تاج دست یافتند این آستانه نیز مانند همه مزارات منسوب به دودمان پیامبر اکرم در سراسر ایران اهمیت و رونق بسیار یافت. به خصوص در دوران طهماسب که قزوین در بیشتر آن دوره عملا (و سالیانی دراز رسما نیز) مقر سلطنت و پایتخت او به شمار می‌رفت. بنای بقعه مدفن شاهزاده حسین در این دوره به وسیله طهماسب تجدید گردیده و بنائی نو ـ ظاهرا در آغاز تبدیل شهر قزوین به پایتخت دائمی وی در دهه هفتم قرن مزبور ـ به جای بنای پیشین بنیاد گردیده است. در سال 867 که باید سال اتمام بنای جدید مزار باشد به فرمان وی در منبت نفیسی برای بنا تهیه و نصب گردیده که تا این زمان در درگاه ورود شمالی بقعه برپاست. در میانه این قرن مقبره شاهزاده حسین «محل اجتماع مردم» بود. قاسم بیک ترکمان تهرانی از ادیبان و شاعران دوره طهماسب اول بود که مدتی از جانب وی حکمرانی قزوین و تهران را به عهده داشت و سپس به دستور او در بقعه شاهزاده حسین قزوین درس می‌گفت. در این دوره موقوفاتی بسیار بر آستانه مقدس وسیله پادشاه و دیگر افراد خاندان سلطنتی و امرا آن عهد وقف گردیده که به طبع در رواج و رونق هرچه بیشتر آستانه سهم به سزا داشته است. شاه طهماسب خود رقباتی ـ از جمله حمام شاهی قزوین را که جزء مستحدثات خود وی و پیوسته به کاخ سلطنت بود در سال 938 ـ بر آستانه وقف نمود و شاه بیگی بیگم همسر شاه اسماعیل اول نیز دوبار در سال‌های 938 و 943 املاکی چند بر آستانه موقوف داشته است. از سندی مورخ 938 برمی آید که امیر کمال الدین ملک بیک در پیرامون سال مزبور قناتی جهت مصارف آستانه احداث و آن را بر مزار شریف وقف نموده بود. میرزا شرف جهان حسینی قزوینی از رجال معروف این دوره، فرزند قاضی جهان حسینی وزیر طهماسب نیز نزدیک به نیمی از مزرعه گناج از مزارع دهستان اقبال قزوین را بر این مزار موقوف داشت. به اجمال آنچنان که به خصوص از اسناد دوره صفوی بر می‌آید آستانه شاهزاده حسین در قرن دهم موقوفاتی بسیار یافته بوده و بیشتر این موقوفات تا پایان آن دوره در اختیار متولیان آستانه بوده است. از نیمه دوم قرن دهم تا اوائل قرن یازدهم که قزوین پایتخت رسمی و محل دائمی اقامت پادشاهان صفوی بود، اجساد پادشاهان و شاهزادگان و رجال بزرگ در گذشته آن دولت در مزار شاهزاده حسین دفن یا به امانت سپرده می‌شد. از جمله آنان قاضی جهان حسینی (زاده بامدادان پنج‌شنبه 12 محرم 888 در قزوین و در گذشته شامگاهان جمعه 17 ذح ـ 960) وزیر دیوان اعلی از آغاز سلطنت طهماسب تا پایان زندگی است که در سال 960 در این مزار به خاک رفته است. مولانا مالک دیلمی قزوینی از خوشنویسان بزرگ دوران صفوی و استاد خط میرعماد قزوینی در سال 969 درگذشته و در «مقبره مزار امامزاده حسین» مدفون گردیده است. آثار موجود نشان می‌دهد که تا قبل از دوران صفویه بقعه دارای بنای عالی بوده است زیرا صندوق بسیار نفیس روی مزار که در آغار سده نهم ـ سال 806 ـ ساخته شده و نصب گردیده است موید این موضوع است که بنای حرم و صحن نیز عالی و از هر جهت متناسب با این ضریح بوده است. ظاهرا در فاصله‌ی میان دو دوره حمله چنگیز و صفویه بواسطه کشت و کشتارها و کشمکش‌ها و ناامنی، نزدیک به دو قرن کسی متوجه تعمیر بقعه نگردیده است و تدریجا روی به انهدام گذارده است. مشخص نیست که ساختمان اولیه بقعه به چه شکلی بوده و چه شخصی آن را بنا کرده است ولی می‌توان احتمال داد که سلطان الجایتو، شاه خدابنده و پسرش سلطان ابوسعید بهادر خان و همچنین برخی از فرمانروایان علوی گیلان به ساختمان یا مرمت این بقعه اقدام کرده باشند ولیکن سندی در دست نیست؛ همین اندازه مسلم است که اگر در طی دو سده مزبور تعمیراتی نشده بود اثری از بقعه بر جای نمی‌ماند. حال پادشاهان مزبور یا وزرا و امرا آنها اقدام به تعمیر کرده‌اند یا توانگران شهر بانی آن مرمت‌ها یا ساختمان‌ها بوده‌اند، معلوم و روشن نیست. ـ تولیت آستانه آستانه شاهزاده‌ حسین به طبع از همان‌ دوره سلجوقی‌ که‌ مردمان قزوین سنی و شیعی به زیارت آن می‌رفته‌اند. دارای‌ خدمتگزار و نذورات و موقوفات بوده است لیکن قدیم‌ترین‌ ماخذ موجودی که در آن از «متولی‌ آستانه» یاد شده وقف‌نامه‌ای‌‌ مورخ‌ 773 از کیا ملک هزاراسپی حکمران ولایت دیلمستان و اشکور است. تولیت آستانه شاهزاده حسین از دوران دور در دست خاندان‌ سادات‌ مرعشی‌ قزوین بوده است، با این خصیصه استثنائی که در هرنسل‌ تمامی افراد این خاندان در امر تولیت شریک بوده و از درآمد موقوفات و مستمریات و مقرریات آن بهره‌مند می‌شده‌اند. این‌ مطلب‌ طبعا‌ ناشی از‌ چگونگی وقف موقوفات مزبور بوده که تولیت‌ موقوفه را با خاندان نه فردی خاص از آن وا می‌گذارده‌ است‌. در واقع‌ معنی تولیت در این آستانه همواره همان «هدف غائی» در همه‌ موارد مشابه بوده‌ که‌ برخورداری‌ و سهم بردن از حق التولیه موقوفات و مستمریات باشد. آغاز تصدی و تولیت خاندان مرعشی بر این مزار درست و روشن نیست لیکن‌‌ قدر‌ مسلم مدتی دراز پیش از دوره صفوی بوده و این‌که در برخی‌ اسناد متاخر تولیت آنان را از دوره صفوی پنداشته‌اند نادرست‌ است. در فرمانی مورخ 937 از شاه طهماسب‌ گفته‌ می‌شود‌ که تولیت‌ مزار شاهزاده حسین‌ از «قدیم‌ الایام» تا آن زمان با ‌آبا و اجداد متولی آن دوره بوده است. خاندان سادات مرعشی از نوادگان حضرت امام علی‌ بن‌ الحسین‌‌ زین العابدین ـ امام چهارم شیعیانند که از طریق‌ علی‌ المرعش‌ فرزند عبد اله بن محمد بن حسن الدکه بن حسین الاصغر بدان حضرت‌ می‌پیوندند. ـ موقعیت مقبره آستانه حضرت شاهزاده حسین بن علی بن موسی الرضا(ع) در قسمت جنوب شهر و در بافت قدیمی آن واقع شده است. موقعیت فعلی امامزاده، در ضلع غربی خیابان سلامگاه است. این مقبره در گذشته در وسط گورستانی قدیمی بوده که متعلق به اوایل دوره صفویه است. ـ توصیف کلی بنا بنای امامزاده حسین با نقشه شش ضلعی نامنظم‌ ساخته ‌شده‌ و دارای‌‌ گنبد دو پوش گسسته (گنبد شلجمی) بوده و نمای داخلی گنبد نیم‌ کروی است. ارتفاع گنبد‌ از بیرون حدود 13 متر است. مقبره به‌ طور کلی‌ از دو طبقه تشکیل‌ شده است. ورودی‌های بنا‌ در‌ سه جهت شمالی، جنوبی و غربی واقع شده است. سر در اصلی بنا در ضلع شمالی قرار دارد و دارای 6 مناره بوده که دو به ‌دو قرینه یکدیگر می‌باشند. سر در جنوبی‌ امامزاده نسبت به سر در شمالی‌ ساده‌تر بوده و دارای تزیینات کمتری‌ است. بنا در داخل صحنی واقع شده است که با نقشه چند ضلع بنا تناسب دارد. دورتادور صحن (یا میانسرا) حجره‌ها و چشمه‌ طاق‌های‌ متعددی جهت استراحت زائران‌ واقع‌ شده است. ـ توصیف معماری بنا آرامگاه امامزاده حسین(ع) در وسط محوطه‌ای قرار گرفته که دارای دیواری به صورت طاق نماهای مزین به کاشی رنگین با نام‌های متبرک‌ ا... و محمد و علی با خطوط بنایی و مشبک‌های کاشی‌کاری است. درب ورودی امامزاده از جانب شمال است، با سر دری رفیع و زیبا و شش مناره کوتاه و بلند و دو مناره کوتاه دیگر که در انتهای دو ضلع دیوار شمالی است، با کاشی‌کاری زیبایش منظره چشمگیری را پدید آورده است. این سر در را در زمان سلطنت شاه صفی، زینت بیگم، دختر شاه طهماسب، در سال 1040 ه. تعمیر و تجدید بنا کرده و در سال 1306 ه.ق «سعدالسلطنه» (دوره قاجار) حاکم قزوین آن را از نو ساخته و کتیبه زینت بیگم را در بالای سر در شمالی بوده، در بالای سر در جنوبی قرار داده است. بالای سر در، کتیبه‌ای به خط نستعلیق عالی و به رنگ سفید در کاشی لاجوردی و گلدار در دو ردیف کار گذارده شده که تاریخ ساخت آن بر اساس اشعار ذکر گردیده در کتیبه به سال 1340 ه.ق باز می‌گردد. متن‌ کتیبه: بسم الله الرحمن الرحیم هر بنایی با علی و آل او شد منتسب‌ کعبه مقصود باشد قبله حاجت طلب‌. با ورود به هشتی بزرگ آن می‌توان از دو طرف به صحن امامزاده راه یافت. با فاصله کمی سقاخانه سنگی و حوض بزرگ مرمرین صحن امامزاده قرار دارد. ورودی شمالی دارای سر دری پر تکلف و پر تزئین است. سر در نسبت به جداره خارجی صحن جلو نشسته و به این ترتیب چشمگیرتر شده است. در برابر درِ بزرگ شمالی که مدخل صحن است جلوخان هلالی شکلی به طول 18 متر و عرض 10 متر ساخته شده که ازاره و روسازی آن از سنگ مرمر است و کف جلوخان را با قلوه سنگ فرش کرده‌اند. آسمانه این فضا توسط یک کاربندی 16 و دونیم کار 12 پوشش داده شده است. تزئینات به کار رفته در فضا شامل کاشی‌کاری هفت رنگ، کاشی برجسته به همراه کاربندی و معقلی می‌باشد. مقابل در ورودی شمالی بقعه ایوان بزرگی است که مقرنس کاری و آئینه کاری شده و با کاشی های دوره صفوی آراسته شده است. و چهار ستون چوبی و در دو طرف آن دو کفش کن که با کاشی‌کاری زینت شده است و بالای آن دو شاه‌نشین «غرفه» است که به حیاط و ایوان اشراف دارد. در شمال شرقی و شمال غربی بقعه دو بقعه کوچک به شکل «دارالسیاده» و «دارالتوبه» است که دارای گچبری زیبا و ظریف و مشبک‌های چوبی و تزئینات رنگ آمیزی شده است. درب ورودی به بقعه از ایوان شمالی، از نفایس فن منبت کاری دوره صفوی است که با خط نسخ بسیار زیبا با نام پیغمبر اکرم و ائمه اطهار در بالا و پایین و اشعاری در وسط و تاریخ ساخت آن به فرمان شاه طهماسب صفوی به سال 967ه.ق حکاکی شده است. سقاخانه امامزاده حسین(ع) به صورت هشت ضلعی منتظم بوده و آسمانه آن به وسیله هشت ستون بر روی سکوی هشت ضلعی چنان قرار گرفته که هر ستون در یک راس این سکو می‌باشد، ته ستون‌ها چهار گوش و از سنگ بوده که به وسیله سرستون‌های زیبایی به آسمانه متصل است. آشپزخانه آستانه نیز در زاویه جنوب غربی و حسینیه در زاویه جنوب شرقی قرار گرفته است. صحن دارای دو ورودی اصلی در امتداد محور اصلی بقعه است، دو ورودی دیگر در دو طرف غرب و شرق بنا قرار دارند که از دو ورودی شمالی و جنوبی کم اهمیت‌تراند. این ورودی‌ها یکی در غرب رو به خیابان باز می‌شود و ورودی دیگر در شرق به داخل حیاطی که مزارهای خانوادگی و یا فردی در آن قرار دارند ـ و آنجا خود به خیابان راه دارد ـ باز می‌شود. در جنوب نیز در چوبی بزرگی رو به گلزار شهدا باز می‌گردد که یکی از ورودی‌های اصلی مجموعه به شمار می‌آید. در سه جانب شرق و غرب و جنوبی صحن از داخل جمعا 52 طاق نما بنا شده که هر یک 4 متر طول و 4 متر عرض دارند و با پله‌ای با حیاط ارتباط پیدا می‌کنند. سمت شمال نیز علاوه بر طاق نماهای جلو در عقب دارای 10 باب حجره بزرگ است که در طرفین راهروها واقع شده‌اند. هر حجره یک جلوخان هم در جلو دارد ـ کلیه طاق نماها و حجره‌ها با آجر تراش ساخته شده و با کاشی تزئین گردیده است، مخصوصا لچکی طاق نماها را با کاشی گل و برگ اسلیمی به طرز زیبائی بنا کرده‌اند ـ حجره‌های ده‌گانه شمالی دارای ارسی است و هر یک از آنها اختصاص به آرامگاه خانواده‌ای دارد. منابع ـ مدرسی طباطبائی، حسین، 1361، برگی از تاریخ قزوین: تاریخچه‌ای از آستانه شاهزاده حسین و دودمان سادات مرعشی قزوین، قم: کتابخانه عمومی حضرت آیه‌ا... العظمی نجفی مرعشی ـ رافعی قزوینی، عبد الکریم بن محمد، 1987، التدوین فی اخبار قزوین، محقق، مصحح: عطاردی قوچانی، عزیزا...، ناشر: دار‌الکتب العلمیه، بیروت. ـ حمدا... مستوفی، حمدا... بن ابی بکر، 1339، تاریخ گزیده، با مقابله با چندین نسخه به‌ضمیمه فهارس و حواشی؛ به‌اهتمام عبدالحسین نوایی، تهران: امیرکبیر ـ کیا گیلانی، احمد بن محمد، 1409، سراج الانساب، محقق: مهدی رجایی، زیر نظر: محمود مرعشی، قم: کتابخانه عمومی حضرا آیت‌ا... العظمی مرعشی نجفی(ره). ابن طباطبا علوی اصفهانی، ابراهیم بن ناصر، 1377، منتقله الطالبیه، محقق: محمد مهدی خرسان، قم: المکتبه الحیدریه. دینکانی، نفیسه، پروژه مستندنگاری و آسیب نگاری بقعه امامزاده حسین(ع)، سازمان میراث فرهنگی، صنایع دستی و گردشگری، قزوین.