سال گذشته تقریبا در همین زمان و به مناسب 19 اردیبهشت روز اسناد ملی و میراث مکتوب مصاحبه‌ای با مدیر سازمان اسناد و کتابخانه ملی که تنها یک ماه از انتصاب او می‌گذشت، انجام دادیم. در آن مصاحبه موضوع اصلی پیرامون وضع موجود و مطلوب سازمان اسناد و کتابخانه ملی استان بود. امسال نیز به همین مناسبت بنا داریم تا در مصاحبه‌ای دیگر ببینیم در سال گذشته چقدر به این وضع مطلوب نزدیک شده‌ایم. آیا این مرکز توانسته است به اهداف سازمانی خود برسد و در مجموع در این گفت‌و‌گو تلاش کرده‌ایم تا شما فرهیختگان را از آخرین اخبار و فعالیت این دستگاه فرهنگی مطلع سازیم. محمدرضا مقدم
 پیش از ورود به بحث اصلی کمی درباره ظرفیت‌های قزوین در ارتباط با سازمان اسناد و کتابخانه ملی توضیح دهید: چون این پرسش شما حائز اهمیت فراوان است، اجازه می‌خواهم که کمی مبسوط و مفصل به آن بپردازم. شهر قزوین، از شهرهای باستانی و دیرینه‌ی ایران است. کاوش‌های باستان‌شناسی در دشت قزوین از یکجا‌نشینی و کشاورزی، و برخورداری ساکنان آن از صنایع اولیه و نظام اجتماعی در هزاره هفتم قبل از میلاد حکایت می‌کند. بی‌تردید قزوین از نظر تاریخی، فرهنگی و اجتماعی در طول تاریخ ایران (هم دوره باستانی و هم عصر اسلامی) یکی از کانون‌های مهم بوده است. قرارگیری در کنار رشته کوه‌های البرز ویژگی مهم دیگر است. این جنبه به ویژه پس از ورود اسلام و استقرار اسماعیلیان در قلاع الموت بیش از پیش اهمیت یافت. پادگان قزوین در این دوره، اهمیتی نظامی و راهبردی نیز یافت. گذشته از اینها، مسیر تحولات تاریخی در نیمه نخست دوره صفویه به سمتی رفت که قزوین دوره اوج رشد و توسعه خود را تجربه کرد. این دوره مصادف بود با انتخابش به عنوان پایتختی. نیم قرن پایتختیِ قزوین در دوره صفویه، سبب شد تا این شهر حتی بعدها در دوره قاجار، در قیاس با دارالخلافه تهران، عنوان دارالسلطنه را برای خود حفظ کند، عنوانی که حتی شهرهای بزرگی همچون اصفهان نیز از آن بی بهره بودند. در دوره قاجار، نزدیکی قزوین به پایتخت نیز عاملی دیگر بود تا این شهر همواره در مسیر تحولات بزرگ و سرنوشت‌ساز قرار داشته باشد. با وصف آنچه گفته شد، قزوین محیط مناسب و مساعدی بود برای شکل‌گیری و استقرار خاندان‌های بزرگ و متنفذ در دوره‌های مختلف تاریخی. این خاندان‌های کهن، پایه و شالوده سازمان اجتماعی شهر بودند. درواقع از سده دوم هجری و پس از عصر فتوحات اسلامی، در پی افزوده شدن بخش‌ها و محله‌های تازه به شهر جدید قزوین، تازه واردانی در آنها مقیم شدند که عمده آنان را گروه‌های طایفه‌ای تشکیل می‌دادند. این گروه‌ها برای حفظ موقعیت و منافع خویش در برابر ساکنان دیگر، بر همبستگی درون‌گروهی تکیه داشتند. این گروه‌ها معمولا برای حفظ هویت، خود را به نام شخصیت ممتاز گروه و سرطایفه می‌نامیدند. به تدریج با گسترش شهر و فزونی جمعیت و سربرآوردن چهره‌های ممتاز در زمینه‌های سیاسی، اجتماعی، علمی، اقتصادی و روحانی، گروه‌های خویشاوند، برای مشخص کردن خود نسبت به دیگران، خود را زیر چتر اعتباری نام و «کنیه» ممتازترین شخصیت گروه قرار می‌دادند و بدین‌سان در سطح شهر گروهی از مردم در قالب خاندان‌های مختلف برای خود ابراز هویت می‌کردند.  چه اسنادی از خاندان‌های قزوین در مرکز اسناد نگهداری می‌شود؟ متاسفانه از خاندان‌های پیش از صفویه صرفا نامی برای ما باقی مانده است. خاندان‌هایی نظیر افتخاریان، بازداران، بشاریان، برهانان، حنفیان، حلوانیان، خالدیان، خلیلان، دبیران، رافعان، زاکانان، زبیریان، زادانیان، شیرزادیان، طاووسیان، غفاریان، فیلواکوشان، قضویان، قراولان، قرایان، کرجیان، انسیان، کیاآن، ماکانان، مستوفیان، مؤمنان، مختاریان، معافیان، مرزبانان، نیشابوریان، یولاتیموریان. اما از دوره صفویه به ویژه پس از انتخاب قزوین به پایتختی در دوره شاه تهماسب یکم، به تدریج داده‌های بیشتری از خاندان‌های قزوینی به دست می‌آید. این داده‌ها از دوره قاجار و پس از آن کامل می‌شوند و از این دوره به بعد نسبتا آگاهی‌های ما نسبت به خاندان‌های کهن منطقه قزوین به سطح قابل قبولی می‌رسد. آنچه در رابطه با سازمان اسناد و کتابخانه ملی اهمیت این خاندان‌ها را مضاعف می‌کند، وجود انبوهی از اسناد و نسخ خطی (اسناد مربوط به وقف، قباله‌های ازدواج، اسناد ملکی، اسناد مربوط به دعاوی حقوقی، اسناد مربوط به پرسش و پاسخ‌های شرعی و فقهی و ...) نزد آنان است که گنجینه بی‌نظیری از تاریخ اجتماعی و اقتصادی قزوین را در بر دارد.  این اسناد دارای چه اهمیتی هستند؟ اهمیت این اسناد در آن است که درواقع به منزله میراث گرانبهایی است که پیشینیان برای ما به یادگار نهاده‌اند و امروزه به مثابه حافظه ملی ما ایرانیان است. این حافظه و میراث گرانبها متاسفانه در قزوین مورد غفلت واقع شده است. گذشته از بحث خاندان‌ها، پیشینه فرهنگی و هنری قزوین نیز بسیار غنی، درخشان و شکوهمند است. این سرزمین همواره خاستگاه دانشمندان، اندیشه ورزان و هنروران نامداری بوده که نام هر یک از آنان بر تارک فرهنگ ایران اسلامی درخشیده است. بزرگان و نام‌آورانی همچون: ابوعبدا... قزوینی، ابومحمد عبدا... بن عمران بن شاپور، داودبن سلیمان بن غازی، ابوغانم خادم، احمدبن ابراهیم قزوینی (از یاران ائمه اطهار و محدثین موثق شیعی)، حمدا... مستوفی، عبید زاکانی و... آوازه مکاتب و مدارس فلسفی، فقهی، عرفانی و هنری قزوین در سده‌های مختلف، اقالیم گوناگون را درنوردیده و جویندگان معارف را به سوی خود کشانده است. حضور بزرگانی همچون صاحب بن عباد و امام احمد غزالی، خواجه نصیر طوسی، امیرمعزّی، قطب‌الدین شیرازی، شیخ بهائی، میرداماد، ملاصدرا، فیض کاشانی، سید جمال الدین اسد آبادی، میرزای شیرازی و … نشان از اعتبار حوزه‌های علمی ـ فرهنگی قزوین دارد. در ارتباط با وظایف سازمان اسناد ملی نیز در چند ماه گذشته ارتباطات موثری با سازمان باغستان‌های قزوین در ارتباط با اسناد تاریخ کشاورزی قزوین گرفته شده و به نتایج خوبی نیز منجر گردیده است. این پیشینه غنی و عظیم فرهنگی و تاریخی سبب شده است که میراث مستند و مکتوب گرانبهایی در قزوین پدید آید. این میراث مستند و مکتوب در قالب اسناد خاندانی و اداری قدیمی و نیز کتب ارزشمند خطی نزد فرهیختگان قزوینی وجود دارد. اما اشاره به این نکته ضروری است که آسیب‌های جدی و گاه جبران‌ناپذیر نگهداری اسناد و کتب خطی نزد مردم بر کسی پوشیده نیست. متاسفانه اغلب این اسناد در شرایط بسیار نامناسب و در معرض آسیب‌های جبران‌ناپذیری نظیر رطوبت، خوردگی، مفقودی، فراموشی و ... نگهداری می‌شود. از آنجا که مردم عادی از نظر فنی و حرفه‌ای آگاهی دقیق از شرایط نگهدای این اسناد ندارند، معمولا در وضعیتی نگهداری می‌شوند که به هیچ وجه مناسب و شایسته نیست و به از همین رو درمواقع بسیاری این گنجینه گرانبها دچار آسیب‌های جبران‌ناپذیری می‌شوند. متاسفانه از گذشته تاکنون به همین دلیل بسیاری از اسناد و نسخ خطی ارزشمند از میان رفته است. بنابراین ضرورتی تام و عاجل دارد که هرچه سریع‌تر این روند نگران‌کننده متوقف و نسبت به شناسایی و گردآوری این اسناد اقدام شود. چرا که سازمان اسناد و کتابخانه ملی استان قزوین، با دارا بودن مخزنی نوساز و استاندارد، بهترین و امن‌ترین مکان برای نگهدای از این گنجینه ارزشمند است.  در همین زمینه آیا در حوزه شناسایی، گردآوری و تنظیم و توصیف اسناد غیردولتیِ در اختیار مردم نیز اقداماتی صورت گرفته است؟ باید عرض کنم اگر در حوزه اسنادی، وظایف ذاتی سازمان اسناد و کتابخانه ملی را در سه قسمت زیر بدانیم: ـ شناسایی، جمع‌آوری و حفظ اسناد ملی (اعم از دولتی و غیر دولتی) و فراهم نمودن شرایط و امکانات مناسب برای دسترسی عموم به این اسناد ـ نظارت بر انتقال اسناد واجد ارزش نگهداری به سازمان. ـ حفظ و نگهداری، ترمیم، تنظیم و پردازش اسناد آرشیوی جمع‌آوری شده از افراد و موسسات حقیقی و حقوقی در مدیریت قزوین از ابتدای تاسیس تا سال 1400، این وظایف صرفا در بخش اسناد دولتی (دستگاه‌های اجرایی) انجام شده است. همانگونه که در ابتدا گفته شد، قزوین از نظر وجود خاندان‌های کهن و فرهیخته ظرفیت کم‌نظیری در کشور دارد. همچنین توضیح داده شد که آنچه اهمیت این خاندان‌ها را مضاعف می‌کند، وجود انبوهی از اسناد و نسخ خطی (اسناد مربوط به وقف، قباله‌های ازدواج، اسناد ملکی، اسناد مربوط به دعاوی حقوقی، اسناد مربوط به پرسش و پاسخ های شرعی و فقهی و ...) نزد آنان است که گنجینه بی‌نظیری از تاریخ اجتماعی و اقتصادی قزوین را در بر دارد. بدیهی است نگهداری این میراث عظیم مستند و مکتوب در منازل مردم که غالبا هم در شرایط غیراستانداردی هست، آسیب‌های جدی و بعضا جبران‌ناپذیری را در پی خواهد داشت. بر مبنای این ضرورت اساسی و با توجه به وظایف ذاتی سازمان اسناد و کتابخانه ملی در تابستان و پاییز 1400 با پیگیری‌های مستمر دو اقدام مهم در این خصوص صورت گرفت. نخست تاسیس انجمن حامیان اسناد و میراث مکتوب استان قزوین و دوم تصویب طرح خاندان‌پژوهی استان قزوین (شناخت خاندان‌های کهن قزوین با تکیه بر شناسایی، گردآوری و تدوین اسناد خانوادگی).  در مورد طرح خاندان‌پژوهی توضیح دهید و این طرح در چه مرحله‌ای است؟ در راستای مباحث مطرح شده در خصوص ظرفیت بالقوه اسنادی قزوین در حوزه غیردولتی و مردمی، با توجه به محدودیت‌های منابع مالی مالی و انسانی مدیریت قزوین، پروپزال طرحی در این زمینه با عنوان «خاندان‌پژوهی قزوین: شناخت خاندان‌های کهن قزوین با تکیه بر شناسایی، گردآوری و تدوین اسناد خانوادگی» تهیه و با تعامل بین سازمانی با مرکز آموزش و پژوهش‌های توسعه و آینده‌نگری سازمان مدیریت استان قزوین، اداره کل امور فرهنگی و اجتماعی استانداری، اداره کل میراث فرهنگی قزوین، و دانشگاه بین‌‌المللی امام خمینی، این طرح به تصویب معاونت پژوهش سازمان مدیریت رسید و ابلاغ شد. پس از ابلاغ از نیمه دوم دی ماه گذشته با تشکیل تیم اجرایی از دانش‌آموختگان تحصیلات تکمیلی رشته تاریخ، روند اجرایی طرح آغاز شده است. این طرح در واقع دو هدف اصلی را دنبال می‌کند: نخست در حوزه اَسنادی که می‌توان آن را در سه سطح دسته‌بندی نمود: ـ1ـ شناسایی و گردآوری اسناد غیردولتی در اختیارِ مردم: این هدف خود مستلزم شناسایی خاندان‌های کهن و اصیل و فرهیخته است که معمولا در آنها اسناد و کتب ارزشمند از نسلی به نسل دیگر دست به دست شده است. پس از شناسایی، گفتگوها و مذاکرت حضوری ضروری است تا به صاحبان اسناد اطمینان خاطر داده شود بهترین و منطقی‌ترین راه، اهدا یا امانت این اسناد به سازمان اسناد و کتابخانه ملی است. ـ2ـ تنظیم و توصیف اسناد گردآوری شده: پس از مرحله شناسایی و گردآوری، با توجه به اینکه این اسناد معمولا در شرایط نامناسبی نگهداری می‌شوند، ضدعفونی و مرمت شوند و سپس خوانده شوند و در نهایت تنظیم و توصیف گردند. ـ3ـ سطح سوم، آن است اسناد تنظیم و توصیف شده، به شکل استاندارد آرشیو شوند و در اختیار پژوهشگران و علاقمندان قرار گیرد. در این مرحله همچنین همه اسناد به دست آمده دیجیتال می‌شوند تا در هنگام مراجعه پژوهشگران اصل سند از آسیب در امان بماند. هدف دوم، ثبت و ضبط داده‌ها و اطلاعات در دسترس پیرامون این خاندان‌ها؛ هم به صورت شفاهی و هم به صورت مکتوب. البته با توجه به فقدان داده‌های مکتوب، عمدتا گردآوری داده‌ها به صورت مصاحبه شفاهی خواهد بود. با توجه به این اهداف در این طرح پژوهشی تلاش بر آن است که در گام نخست نسبت به شناسایی افراد و خانواده‌های کهن در سطح استان قزوین و اخذ مصاحبه‌های شفاهی از آنان اقدام شود، و در گام بعدی با آگاهی‌بخشی و فراهم‌آوری زمینه لازم، اسناد و نسخ خطی در اختیار آنان جمع‌آوری و به سازمان منتقل شود. در گام نهایی نیز این اسناد تنظیم و توصیف و آرشیو شود.  آیا این اقدامات صورت گرفته در عمل به نتایج مطلوبی رسیده است؟ البته بدیهی است که این گونه موضوعات معمولا طی فرایندی زمان‌بر به نتیجه خواهند رسید. اما خوشبختانه در همین مدت کوتاه هم سبب شد نه تنها روند نزولی عملکرد سازمان که در همه بخش‌ها قابل مشاهده بود متوقف شود بلکه شاهد جهش قابل توجهی در همه شاخص های ارزیابی عملکرد باشیم. برای نمونه در بخش اسناد انتقالی از دستگاه‌های اجرایی استان باید تاکید کنم که خوشبختانه روند نزولی آمار اسناد انتقالی این سازمان که از سال 1396 تا پایان سال 1399 به شکل مستمر ادامه داشت نه تنها متوقف شد، بلکه در سال 1400 جهش قابل ملاحظه‌ای هم داشته است. در حالی که در سال 1399 اسناد انتقالی به مرکز تنها 25 کارتن (12100 برگ) بود، در سال 1400، اسناد انتقالی به این سازمان 334 کارتن (در حدود 350000 برگ) بوده که بر مبنای این آمار، اسناد انتقالی سال 1400 نسبت به سال قبل از آن رشدی 14 برابری را تجربه خواهد کرد. همچنین در حوزه خدمات آرشیوی باید گفت یکی از مشکلات و نواقص سازمان اسناد ملی قزوین از ابتدای تاسیس، فقدان بخش خدمات آرشیوی بوده است. به نحوی که از ابتدای تاسیس در سال 1392 تا فروردین 1400 تنها 42000 برگ ارایه خدمات آرشیو داشته‌ایم که آن هم به صورت ناقص انجام شده است. این در حالی است که از وظایف ذاتی سازمان، ارایه خدمات آرشیوی است. به همین دلیل با پیگیری‌های صورت گرفته در شهریور 1400، با راه‌اندازی مجدد بخش خدمات آرشیوی، تنها در نیمه دوم سال 1400 نزدیک به 60000 برگ ارایه خدمات آرشیوی صورت گرفته است. این وضعیت در همه بخش‌های دیگر نیز وجود دارد.  در حوزه تاریخ شفاهی آیا اقدامی صورت گرفته است؟ اتفاقا به نکته بسیار مهمی اشاره کردید. باید تاکید کنم که قزوین علی‌رغم همه غنای فرهنگی و تاریخی که دارد، تا کنون فاقد یک مرکز رسمی و فنی تاریخ شفاهی و بوده است. فقدان این مرکز تا کنون صدمات جبران‌ناپذیری به دنبال داشته است. اما با توجه به اهمیت موضوع، و نیز وظایف ذاتی این سازمان، در سال گذشته با پیگیری‌های صورت گرفته برای نخستین بار بخش تاریخ شفاهی در این سازمان راه‌اندازی شد و با فراهم‌سازی زیرساخت‌های لازم، این بخش از فروردین ماه امسال به صورت رسمی کار خود را آغاز نموده است. امیدواریم تا پایان سال جاری حجم قابل توجهی از حافظه شفاهی شهر و استان ثبت و ضبط گردد.  به عنوان پرسش آخر نکته یا مساله‌ای هست بفرمایید: واقعیت آن است که به رغم همه تلاش‌های صورت گرفته، حوزه فعالیت این سازمان به نحوی است بدون تعامل با دستگاه‌های اجرایی استان همکان موفقیت کامل وجود ندارد. در همین جا از همه مدیران عزیز استان خواهش می‌کنم در هر زمینه‌ای که امکان تعامل بین سازمانی فراهم است، به ما کمک کنند تا بتوانیم به نحو احسن وظایف خود را انجام دهیم. بر همین اساس برنامه‌های خود را در چشم‌اندازی یک ساله آینده تدوین کرده‌ایم که در این جا به صورت خلاصه به آنها اشاره می‌کنم: ـ تعامل موثر با مسئولان استان به منظور معرفی، شناساندن ماموریت‌ها، وظایف و ظرفیت‌های سازمان. ـ بهبود خدمات ارزشیابی اسناد بایگانی راکد دستگاه‌های اجرایی در سطح استان. ـ تقویت کیفیت و کمیت خدمات آرشیوی به پژوهشگران. ـ تقویت نیروی انسانی متخصص مرکز قزوین در راستای بهبود عملکرد سازمان. ـ برقراری تعامل سازنده با دانشگاه‌ها و مراکز علمی و پژوهشی استان. ـ تلاش برای فرهنگسازی و آگاهی‌بخشی عمومی در راستای حفظ میراث مستند در سطح استان. ـ تلاش برای جذب منابع مالی استانی در راستای اجرای مطلوب ماموریت‌های سازمان. ـ به سرانجام رساندن طرح خاندان‌پژوهی استان قزوین ـ فعال نمودن انجمن حامیان اسناد و میراث مکتوب استان قزوین