ا. امیر دیوانی
اهالی قزوین مثل مردمان نواحی دیگر کشور، در چند روز پایانی ماه شعبان به استقبال ماه مبارک رمضان می‌روند و روزه می‌گیرند تا از لحاظ جسمی و روحی آمادگی بیشتری برای روزه گرفتن در این ماه بیابند. این آیین که «پیشواز» نامیده می‌شود، به سبب اشتیاق افراد جهت رسیدن این ماه عزیز و دست زدن به اعمال دینی مربوط به آن است. ماه روزه‌داری برای قزوینی‌ها، نوروز دیگری است. مردم قبل از فرا رسیدن این ماه مبارک، درست مانند روزهای آخر اسفند، خانه‌تکانی می‌کنند و عقیده دارند هر خانه‌ای که در این ماه مرتب‌تر و تمیزتر باشد، اجر و ثواب روزه‌گیران منزل نیز بیشتر می‌شود. از آن گذشته، غبارروبی مساجد و حرم امامزاده‌ها به وسیله‌ی محلی‌ها مخصوصا ریش سفیدان در آستانه‌ی پیدایش این ماه، در ردیف یکی دیگر از آیین‌هایی است که توسط قزوینی‌ها صورت می‌گیرد. علاوه بر غبارروبی مساجد و اماکن مقدس و نظافت خانه‌ها، خرید مواد غذایی و مایحتاج مربوط به این ماه، از جمله کارهایی است که در روزهای پایانی ماه شعبان برای استقبال از ماه رمضان انجام می‌یابد. قزوینی‌ها «کلوخ اندازان» را «گل خندانی» می‌گویند. سابقا اگر ماه رمضان مقارن با تابستان می‌شد، مردم به گردشگاه‌های اطراف شهر از جمله باغ‌های حکم‌آباد، پنبه ریسه، ککه و سپیدار می‌رفتند و چنانچه با زمستان همزمان می‌گردید، در منزل بزرگ خاندان جمع می‌شدند. ـ خوراک‌ها و مواد غذایی مرسوم در افطار و سحر: سبزی پلو با ماهی، پلو سفید با زعفران، خوراک آلو با مرغ، حلیم (هلیم)، شله زرد، آش دوغ، قیمه نثار، آب گوشت، شیر، آش رشته، آش شله قلمکار (آش امام)، شیر برنج، فرنی، خورشت قرمه سبزی، رنگینک، پنیر کوزه (پنیر کهنه)، دویماج، تخم‌مرغ و غیره ... نان شیرینی خشک شامل قاق، نان قندی، نان زنجبیلی، نان شیردار (شیرمال)، شیرینی‌های مشتمل بر: باقلوا، نان برنجی، پادرازی، نخودچی، اتابکی، ولیعهدی، زولبیا، بامیه، پشمک، نان چایی و نان نازک. سبزی‌های تازه، کاهو همراه با سکنجبین، هندوانه و میوه‌های گوناگون به تناسب فصل؛ مثلا در زمستان انگور (آونگ) و نظایر آن ... قزوینی‌ها هم می‌گویند روزه گرفتن در ده روزه‌ی اول ماه رمضان مشکل بوده و مثل آن است که از کوهی همراه بار سنگ بالا می‌روند و روزه‌ی دهه‌ی دوم را که آسان‌تر است، به بارکلوخی تشبیه می‌کنند که از کوه بالا می‌کشند و روزهای دهه‌ی سوم را به سرکوهی که راحت و آسان است، مثال می‌زنند. ـ مراسم افطار در قزوین یکی از کارهایی که به شکل مرسوم در ماه رمضان روی می‌دهد، دعوت از منسوبین و خویشاوندان برای مهمانی سحر یا افطار است. در این گونه مهمانی‌ها قاعدتا میزبان با تهیه‌ی غذاهای سنتی نظیر آش‌های مرسوم قزوین یا حلیم معروف شهر و همین‌طور پلو و خورشت از مهمان‌ها پذیرایی می‌کند. این جور مهمانی‌ها بر طبق معمول در روزهای 19 و 20 ماه رمضان، که عزیزترین روزهای این ماه است، برگزار می‌شوند. پیش از افطار میزبان با کمک میهمانان حلوا می‌پزند و سر مزار گذشتگان می‌برند و به یاد رفتگان‌شان خیرات پخش می‌کنند. این قبیل مهمانی‌ها بیشتر برای خانواده‌هایی مرسوم است که دختر یا پسر عقد کرده دارند. به این ترتیب که خانواده‌ی عروس از خانواده‌های داماد و یا برعکس به افطار دعوت می‌کنند. ـ افطاری برای نوعروسان غیر از مهمانی، فرستادن افطاری در یکی از روزهای ماه رمضان برای نوعروسان از سنت‌های رایج و قدیمی در قزوین است که شامل طبقی از خوراک، شیرینی و زولبیا می‌شود. در آخرین روز ماه رمضان هم خانواده‌ی داماد به مناسبت عیدفطر برای نوعروس هدیه می‌آورند. سر زده و بی‌خبر رفتن به منزل خویشاوندان نزدیک برای افطار از سنن دیگر این ایام به حساب می‌آید. خلاصه این مهمانی‌ها و دورهم گردآمدن‌ها برای افطار در کنار روزه‌داری و اجرای فریضه‌ی الهی به رفع کدورت‌ها، نزدیکی دل‌های مسلمانان و استحکام روابط خانوادگی منتهی می‌شود. پخش نذری در روزهای شهادت حضرت علی (ع) سنت دیگر این ماه است. برخی خانواده‌ها در روزهای شهادت مولای متقیان «خرجی» داده و مردم را به خانه یا مسجد محل فرا می‌خوانند. بیدار کردن همسایه‌ها در سحر و شرکت در محافل معنوی نیایش، عبادت و قرائت قرآن از سایر برنامه‌های آیینی ماه رمضان است که طی آن دعای فرج، جوش صغیر و کبیر، ابوحمزه ثمالی، جامعه‌‌ی کبیر، اقامه‌ی نمازهای صد رکعتی، حضور در مساجد، محله‌ها و گرفتن قرآن بر سر در شب قدر و شب زنده‌داری و راز و نیاز با پروردگار در این شب عزیز از جمله برنامه‌های خاص قزوینی‌ها در روزهای ماه رمضان است. در ماه رمضان به خاطر حاکم شدن فرهنگ معنوی در جامعه و برنامه‌های خاصی همچون روز‌ه‌داری، شب زنده‌داری و شب‌های احیا هر ساله درصد جرم و کج‌روی در جامعه کاهش می‌یابد. ـ آرامش در جامعه افزایش می‌یابد ـ به نکات اخلاقی و اسلامی بیشتر توجه می‌شود ـ خشونت در جامعه کاهش می‌یابد ـ آزمون بزرگ بردباری و اخلاق صورت می‌گیرد ـ دلجویی از تنگدستان شدیدتر می‌گردد ـ خواهش‌های نفسانی مغلوب می‌شوند ـ تمرین 11 ماه بندگی به اجرا درمی‌آید پیامبر اکرم (ص) در مورد ماه رمضان می‌فرمایند: «هر چیر زکاتی دارد و زکات بدن‌ها روزه است.» یا: «ای بندگان خدا! ماه خدا با برکت، رحمت و آمرزش به سوی شما روی آورده است. ماهی که نزد خداوند بهترین ماه‌هاست؛ روزهایش بهترین روزها، شب‌هایش بهترین شب‌ها و ساعاتش بهترین ساعات است.» ماه رمضان آمد و تمرین صبوری هنگام دعای سحر و رزق سحوری برخیز که از قابله‌ی راز نمائیم حیف است نیابیم در این جمع، حضوری *** مُسلّم کسی را بود روزه داشت که درمانده‌ای را دهد نان و چاشت وگرنه چه حاجت که زحمت بری زخود بازگیری و هم خودخوری پیامبر عظیم‌الشان اسلام می‌فرماید: «بر میهمانی خداوند فراخوانده شدید و از جمله اهل کرامت قرار گرفتید. در این ماه نفس‌های شما تسبیح، خواب‌تان عبادت، اعمال‌تان مقبول و دعاهایتان مستجاب است. پس با نیتی درست و دلی پاک، پروردگارتان را بخوانید تا شما را برای روزه داشتن و تلاوت قرآن توفیق دهد. بدبخت کسی است که از آمرزش خدا در این ماه عظیم محروم شود. با گرسنگی و تشنگی در این ماه، به یاد گرسنگی و تشنگی قیامت باشید.» آن گاه پیامبر اکرم وظیفه‌ی روزه‌داران را برشمرد و از صدقه بر تهی‌دستان، احترام به سالخوردگان، ترحم به کودکان، صله‌ی ارحام، حفظ زبان و چشم و گوش از حرام، مهربانی به یتیمان و نیز عبادت و سجده‌های طولانی، نماز، توبه، صلوات، تلاوت قرآن و فضیلت اطعام در این ماه سخن گفت: الهی از روی آفتاب، ماه و ستارگان شرمنده‌ام ... از انس و جن شرمنده‌ام ... که همه در کار خود استوارند و این سست عهد ناپدیدار در ذات خود متحریم چه رسد در ذات تو روزم را چون شبم روحانی‌گردان و شبم را چون روز نورانی پیشانی بر خاک نهادن آسان است و دل از خاک برداشتن دشوار دیده از دیدار جمال لذت می‌برد و دل از لقای ذوالجمال توانگران را به دیدن خانه خواندی و درویشان را به دیدار خداوند خانه آنان سنگ و گل دارند و اینان جان و دل آنان سرگرم در صورت‌اند و اینام محو در معنا خوش آن توانگری که درویش است. شکرت که این تهی دست، پا بست تو بشد. خوش آنان که در جوانی شکسته شدند که پیری، خودشکستگی است چه رسوایی از این بیشتر که گدا از گدایان، گدایی کنند. *** بهتر آن باشد که با ذکر چند دعای شفابخش و عبرت‌آموز به نوشتار پیش‌رو پایان بخشیده شود. ـ1ـ دعای ابوحمزه‌ثمالی مشخصات: ابوحمزه ثمالی، یار حضرت سجاد است و صرفا راوی این دعا در مناجاتی است که امام سجاد در سحرهای ماه رمضان با خدایش داشته است. ـ گفت که دوستم دارد تمام سپاس از آن اوست که جز او کسی را صدا نمی‌زنم که اگر دیگران را صدا بزنم، پاسخم نمی‌دهند تمام سپاس از آن اوست که دلم به کسی جز او خوش نیست که اگر به سایرین دلخوش می‌‌کردم، ناامیدم می‌کردند تمام سپاس از آن اوست که کارهای مرا خودش روبه راه می‌کند و باز پیش او عزیزم که اگر کارهای مرا به این مردم وامی‌گذاشت، خوارم می‌کردند. تمام سپاس از آن اوست که به من نیازی نداشت ولی گفت که دوستم دارد تمام سپاس از آن وی است که با من طوری صبوری می‌کند که گویی هیچ کار تباهی نکرده‌ام. پروردگار من، بهترین من است. شایسته‌ترین کس برای ستایش من است ـ2ـ دعای افتتاح ویژگی‌ها: این دعا برای شب‌های رمضان وارد شده است. محتوای آن به دو بخش متفاوت تقسیم می‌شود. پاره‌ی اول، حرف‌های بنده با خدای خودش بوده و پاره‌ی دوم، دعا برای امام زمان است. ـ به خاطر او به برکت او این ناداری را از ما مگیر به برکت او نقص‌های ما را پر کن به برکت او سختی‌های‌مان را آسان کن به برکت او ما را به آرزوهای‌مان برسان به برکت او بیش از آرزو‌های‌مان به ما بده به برکت او، دل‌هایمان را مداوا کن *** ـ3ـ دعای سحر مشخصات: غیر از دعای ابوحمزه، سحرهای ماه مبارک، چند دعای دیگر هم دارد که معروف‌ترین آن‌ها همانی است که معمولا عادت داریم همراه با آن سحری بخوریم. دعایی است که از امام محمد باقر روایت شده و می‌گویند حقایق توحیدی زیادی در آن پنهان می‌باشد: ـ به خودت سوگند به گسترده‌ترین مراتب مهربانی‌ات! ـ و همه‌ی مراتب مهربانی گسترده‌اند ـ به تمام مراتب مهربانی‌ات! ـ به کامل‌ترین کلماتت! ـ و همه‌‌ی کلماتت کامل‌اند ـ به همه‌ی کلماتت! ـ به قدیمی‌ترین احسان‌هایت! ـ و همه‌ی احسان‌هایت قدیمی‌اند ـ به تمام احسان‌هایت! ـ به برترین نشانه‌هایت! ـ و همه‌ی نشانه‌هایت! توجه: در تهیه‌ی نوشتار حاضر، افزون بر اطلاعات شخصی برخاسته از متون معتبر دینی، از مقاله‌ی آقای محمدرضا هادیلو تحت عنوان «این دهان بستی، دهانی باز شد» و غیره تا حدی سود جسته‌ام.