اشاره شیما کبیری دانشجوی دکتری رشته مهندسی منابع آب است که تا به امروز نویسنده حدود 32 مقاله داخلی و خارجی و همچنین داوری چندین کنفرانس و همایش داخلی را بر عهده داشته. حدود 10 سال سابقه کار در وزارت نیرو و حدود 12 سال سابقه تدریس به صورت استاد مدعو در دانشگاه‌های سراسر استان را نیز دارد. وی در حال حاضر رئیس گروه بهره برداری و نگهداری از آب‌های سطحی و پساب شرکت آب منطقه‌ای قزوین است و در بخش‌های مختلف شرکت و استان نیز مسئولیت‌هایی را بر عهده داشته و آنچه در ادامه می‌خوانید حاصل گفت‌و‌گو با این پژوهشگر است که از خاطر شما فرهیختگان می‌گذرد. گفت‌وگو: محمدرضا مقدم
 در ابتدا بگویید سازه‌های آبی چه تعریفی دارند؟ نیاز به آب از زمان‌های قدیم سبب شد که انسان برای دستیابی راحت‌تر و همچنین رفاه خود دست به خلاقیت بزند. بناها یا سازه‌های آبی در ابتدا در کوه‌ها برای انتقال آب از رودخانه‌ها تا دشت برای کشاورزی و برآورد کردن نیاز‌های اولیه انجام می‌شد. بناهای آبی در حقیقت برای بهره‌گیری بهتر از آب و نیروی آب ساخته شدند. در ایران هم به جهت کمبود آب، شرایط اقلیمی خاص و نیاز‌های روزمره، آب بسیار ارزشمند بوده است. در این راستا معماران و مهندسان ایران باستان با دانش فنی بالا مکان‌های مناسبی را برای ساخت این بناها انتخاب و اقدام به ساخت آن‌ها می‌کردند. از‌جمله سازه‌های آبی که در گذشته ساخته شده است می‌توان به بند، پل، آب انبار، قنات، آسیاب‌های آبی، تونل و کانال‌های آب، یخچال‌ها و ... اشاره نمود.  سازه‌های آبی تاریخی استان قزوین شامل چه بناهایی می‌شود؟ قزوین به شهر آب‌انبار‌ها معروف است و آب مورد نیاز این آب‌انبار‌ها از طریق چندین رشته قنات حفر شده در کوهپایه‌های شمال شهر قزوین تامین می‌شده است. در شهر قزوین بیش از 150 آب انبار عمومی و خصوصی با اندازه‌های مختلف احداث شده بود که که در طی سالیان اخیر و با افزایش شتاب نوسازی شهر، اغلب تخریب و جز تعدادی محدود باقی نمانده است و اکثرا به عنوان آثار تاریخی جهت بازدید گردشگران و برخی از آن‌ها نیز با تغییر کاربری، به کارگاه‌های صنایع دستی تبدیل شده‌اند. مانند آب انبار «حکیم» که امروز از این بنا به عنوان کارگاه ساخت ساز‌های موسیقی استفاده می‌شود. از سازه‌های آبی تاریخی استان می‌توان به پل‌های قدیمی مانند پل «انبوه» و پل «شاه عباسی»، بند و سدهای قدیمی مانند بند «سپه سالار» و بند «سید علی خان»، قنات‌های قدیمی مانند قنات «آخوند»، «طیفوری» و «خیابان»، گرمابه‌های قدیمی مانند «رضوی»، «بلاغی» و «صفا» و آب انبارهای قدیمی مانند «حاج کاظم»، «سردار بزرگ» و «سردار کوچک» و همچنین آسیاب‌های آبی قدیمی مانند آسیاب روستای الولک اشاره نمود. برخی از آن‌ها مانند بند «سید علی خان» تقریبا تخریب شده و در حال حاضر پروژه مطالعاتی مرمت و احیای آن در دست بررسی است.  در حال حاضر قنات‌های قزوین چه وضعیتی دارند؟ در حال حاضر در استان قزوین حدود 420 قنات داریم که از منظر کشاورزی یک منبع فعال هستند. برخی از قنات‌ها که در حال حاضر بایر می‌باشند قابلیت این را دارند که پس از مطالعات امکان سنجی، مرمت و مجدد احیا شده و در بخش کشاورزی استفاده شوند که این موضوع کمک شایانی به کاهش بحران کم آبی در استان می‌کند. اکثر قنات‌های تاریخی داخل شهر قزوین به دلیل توسعه شهری تخریب و یا مدفون شده و مظهر قنات نیز پوشانده شده است؛ به طوری که در حفاری‌ها به جهت ساخت و ساز برج‌های تجاری و مسکونی، گالری‌های قنات‌ها نمایان شده و داخل برخی از آن‌ها نیز هنوز جریان آب برقرار است.  آیا قنات‌ها در دنیای امروز هم کارایی دارند؟ قنات‌های دایر استان اکثرا برای بخش کشاورزی و بعضا برای شرب روستاها مورد استفاده قرار می‌گیرند و برخی از قنات‌های تاریخی نیز مانند قنات «فضلعلی خان» روستای رادکان، امکان مرمت، احیا و علاوه بر کاربری کشاورزی، قابلیت تبدیل شدن به آثار تاریخی و گردشگری را نیز دارند.  به عنوان یک کارشناس چه راهکاری برای مرمت سازه‌های تاریخی دارید؟ مرمت این سازه‌ها قطعا باید توسط متخصصین این امر صورت گیرد و پس از تدوین شرح خدمات، پروژه مطالعات اولیه مرمت و احیا آن‌ها زیر نظر ارگان‌های مربوطه انجام و پس از تعیین ردیف بودجه از محل اعتبارات استانی یا ملی، نسبت به اجرای پروژه مرمت آن‌ها اقدام شود. در این راستا نیز جهت معرفی و شناسایی این بناها می‌توان نشست‌ها، همایش‌ها و کارگاه‌های تخصصی در سطح استان و کشور برگزار و حمایت‌های معنوی و مادی را در این خصوص جلب نمود. متاسفانه بودجه تخصیص یافته به استان قزوین جهت مرمت و احیا آثار باستانی و به دنبال آن سازه‌های آبی تاریخی بسیار ناچیز بوده و همین امر مانع از پیشرفت کار پروژه‌ها در این زمینه می‌گردد. البته در حال حاضر تلاش‌های خوبی توسط سازمان میراث فرهنگی، صنایع دستی و گردشگری استان به جهت احیا و مرمت بناهای تاریخی صورت گرفته است که در این زمینه حمایت‌های مالی و رایزنی‌های بیشتر مسئولین استانی نیز ضروری به نظر می‌رسد.  قنات فضلعلی‌خان در فهرست آثار ملی به ثبت رسیده؟ خوشبختانه پس از چندین سال تلاش توسط اعضای کارگروه قنات فضلعلی خان و همچنین نمایندگان قنات و به همت مدیر کل و کارشناسان اداره میراث فرهنگی، صنایع دستی و گردشگری استان و در دو سال اخیر پیگیری‌های مستمر کارگروه سازه‌های آبی تاریخی ذیل کمیته منطقه‌ای آبیاری و زهکشی استان قزوین، قنات تاریخی فضلعلی خان روستای رادکان در دی ماه سال 1400 ثبت ملی شد و در حال حاضر نیز کارگروه مورد اشاره متولی پیگیری امور مربوط به قنات می‌باشد.  این قنات چند سال قدمت دارد؟ قنات فضلعلی‌خان حدود 2000 سال قدمت دارد که البته در خصوص قدمت دقیق این قنات نیاز به بررسی‌های بیشتری وجود دارد. این قنات حدود 30 کیلومتر طول دارد که میله‌های آن در فواصل 20 الی 30 متری دارای دریچه‌های ارتباطی با سطح زمین بوده و تا سال‌های اخیر بخشی از آب مورد نیاز کشاورزان منطقه را تامین می‌کرده که متاسفانه دچار آسیب و شکستگی شده است که برای بهره‌برداری مجدد از آن نیاز به مرمت و احیا قنات است. قنات فضلعلی‌خان به صورت سنتی ساخته شده به طوری که در دیواره‌ها و سقف این قنات از خشت‌های ساروجی و در کف آن از سنگ‌های کوهی استفاده شده است که علاوه بر افزایش استحکام موجب جلوگیری از هدر رفت آب انتقالی و خنک ماندن آب گردیده است.  آیا این گفته درست است که قنات فضلعلی خان تنها قنات با سازه دولایه در جهان است؟ طبق گفته‌های پروفسور بهنیا، پدر علم قنات ایران، قنات فضلعلی خان تنها قنات با سازه دو لایه در جهان است که با تکنولوژی هیدروفرش و معماری آجری ضربدری ساخته شده است که دلیل ضربدری چیدن آجرهای سقف افزایش سطح خیس شده و در نهایت نفوذپذیری بیشتر آب‌های زیر سطحی و در حقیقت زهکشی آب‌های سطحی، در جهت وارد شده به کوره قنات می‌باشد. روایت دیگر در خصوص استفاده از خشت‌های ساروجی در سقف این قنات، تصفیه آب عبوری از رودخانه‌ای است که در بالای این قنات در برخی مسیر‌ها جریان دارد و بدین وسیله آبی که از میله‌های قنات برداشت می‌شده مناسب شرب نیز بوده است. طبق بررسی‌های متخصصان، این قنات با توجه به عمق کم کوره و آجری بودن سقف آن، در حقیقت نقش زهکش را در منطقه ایفا نموده و جریان‌های آب‌های سطحی از سطح زمین به داخل گالری قنات هدایت می‌شده است. بر اساس شواهد موجود این قنات دارای سه گالری مجزا است. گالری اول به سمت روستا اجرا شده که ساکنان قدیم از آب آن جهت مصارف کشاورزی، شرب و همچنین برای پر کردن تیان خزانه جهت استحمام استفاده می‌کردند. گالری دوم به سمت تپه باستانی دده یاقوت طراحی شده که از آب آن جهت سفالگری استفاده می‌شده است. گالری سوم به سمت تپه باستانی نظام آباد طراحی شده که از آب آن جهت به حرکت در آوردن 6 آسیاب آبی استفاده می‌کردند. طبق اسناد قدیمی این قنات دارای 160 حلقه میله می‌باشد. میله‌های قنات، به صورت مارپیچی ساخته شده‌اند که به نظر می‌رسد جهت سهولت در داخل شدن به قنات به جهت لایروبی، از این روش استفاده شده است.  اقدامی جهت حمایت و نگهداری از قنات انجام شده است؟ کارگروه قنات فضلعلی‌خان پس از اطلاع از وجود چنین قنات باستانی ارزشمندی توسط آقای مهندس مهدیون رئیس وقت گنجینه آب شرکت آب منطقه‌ای قزوین، با تلاش اینجانب و حمایت‌های آقای دکتر ملکی که در آن زمان معاون حفاظت و بهره‌برداری شرکت آب منطقه‌ای قزوین بودند و با عضویت آقایان دکتر سعید کاظمی محسن‌آبادی و دکتر مسعود سلطانی و نمایندگان قنات روستای رادکان، آقایان مظاهر رضایی‌کیا و محمد چابک تشکیل شد و در راستای حمایت از قنات فوق‌الذکر تلاش‌های قابل توجهی را انجام داده است.  هدف این کارگروه چیست؟ در راستای حمایت از قنات 7 هدف مهم در نظر گرفته شده است: هدف اول: شناساندن قنات به متخصصین مربوطه، اساتید دانشگاه، مسئولین استانی و اهالی کشاورزی و گردشگری، برگزاری نشست‌های تخصصی در مورد قنات، انجام بازدید‌های دانشجویی و گروه‌های اجرایی و علمی از قنات و اطلاع‌رسانی و عنوان خصوصیات قنات در نشریات روزنامه‌ها و سایر رسانه‌ها، که این هدف محقق گردید. هدف دوم: ثبت قنات فضلعلی‌خان به عنوان یکی از سازه‌های برتر بررسی‌ شده در کمیته بین‌المللی آبیاری و زهکشی تحت عنوان سازه‌های تاریخی آبیاری، (Historical Irrigation Structures) که پس از دو سال تلاش، این هدف محقق گردید. هدف سوم: حفاظت از قنات رادکان در شرایط ویژه، به خصوص در برابر سیلاب و ممانعت از دست‌اندازی به قنات و تجاوز به حریم آن توسط سودجویان و جلوگیری از اجرای پروژه‌های عمرانی که به قنات آسیب برساند؛ که به غیر از اجرای پروژه لوله‌گذاری گاز گلخانه نودهک، در سایر موارد این هدف محقق گردید. در این زمینه مدیرعامل شرکت آب منطقه‌ای قزوین، جناب آقای دکتر ملکی و همچنین آقای مهندس باقری مدیر امور منابع آب شهرستان تاکستان با در اختیار گذاشتن تجهیزات و ماشین‌آلات مورد نیاز و همچنین راهنمایی‌های فنی خود، در سال‌های اخیر کمک قابل توجهی به حفظ این قنات نمودند. هدف چهارم: کارگروه قنات فضلعلی‌خان برنامه‌ریزی‌های لازم جهت ثبت ملی قنات را انجام داده است. پس از تشکیل کمیته منطقه‌ای آبیاری و زهکشی، این کارگروه با حمایت زنده یاد آقای دکتر پیمان دانشکار آراسته، مسئول وقت کمیته و تحت عنوان کارگروه سازه‌های آبی تاریخی، ذیل کمیته به فعالیت خود ادامه داد و با وجود کمبود اطلاعات و مستندات مدنظر، همان طور که اشاره نمودم هدف ثبت ملی قنات محقق شد. هدف پنجم: جذب حمایت‌های مالی و تامین اعتبارات به جهت حفظ، مرمت و احیا قنات به لحاظ کشاورزی، گردشگری و اشتغال‌زایی، از اهداف مهم کارگروه پس از ثبت ملی قنات می‌باشد. هدف ششم: تدوین شرح خدمات و اقدام در خصوص پروژه مطالعاتی مرمت و احیا قنات به کمک ارگان‌های مربوطه، که این امر مشارکت کلیه دستگاه‌های اجرایی موردنظر را می‌طلبد. هدف هفتم: تامین بودجه از محل اعتبارات ملی و اجرای پروژه مطالعات فنی و تخصصی صورت گرفته در خصوص قنات و در نهایت راه‌اندازی قنات به عنوان یکی از منابع تامین آب کشاورزی در منطقه و همچنین اجرای فاز گردشگری آن و در نهایت ثبت جهانی قنات که در ادامه موارد فوق اقدام خواهد شد.  آیا اقدامی در خصوص معرفی سازه‌های آبی تاریخی و گردشگری آب در استان صورت گرفته است؟ در خصوص معرفی سازه‌های آبی تاریخی استان مقرر شد به پیشنهاد جناب آقای دکتر ملکی مدیرعامل شرکت آب منطقه‌ای قزوین و با همکاری کمیته منطقه‌ای آبیاری و زهکشی استان که بنده افتخار داشتن سمت دبیر اجرایی کمیته و مسئول کارگروه سازه‌های آبی تاریخی آن را دارم و همچنین به کمک سازمان میراث فرهنگی، صنایع دستی و گردشگری استان، در خصوص احداث و راه‌اندازی موزه آب قزوین، ذیل گنجینه ملی آب ایران، اقداماتی صورت گیرد و در این خصوص نیز رایزنی‌هایی را شروع نموده‌ایم و به امید خدا به زودی اقدامات اجرایی اولیه در ارتباط با این موزه آغاز خواهد شد. در همین جا از این فرصت استفاده می‌کنم و از مردم شریف استان قزوین درخواست دارم در صورت داشتن هرگونه اسناد، مدارک و یا ادواتی که مرتبط با آب و آبیاری هستند، جهت نمایش در موزه آب با درج نام خودشان به عنوان اهداکننده، آن‌ها را در اختیار شرکت آب منطقه‌ای قزوین بگذارند.  در پایان اگر صحبتی هست بفرمایید: از مردم عزیز استان قزوین تقاضا دارم با توجه به شرایط خشکسالی و بحران کم آبی، در حفظ این سرمایه حیاتی کوشا باشند و بدانند که آیندگان نیز نیاز به آب و حیات دارند و این وظیفه ما هست که علاوه بر بهره‌گیری از دانش‌گذشتگان خود در ایران باستان، از علم روز هم در جهت افزایش بهره‌وری آب استفاده نماییم. همان طور که مستحضرید استان قزوین از نظر تعداد آثار تاریخی رتبه اول را در کشور دارد ولی متاسفانه آثار تاریخی موجود در سطح استان، نه تنها در کشور بلکه در بین مردم خود استان نیز بعضا شناخته شده نیست. یکی از علاقه‌مندی‌ها و اهداف بنده، تلاش برای شناخت این بناها به عموم مردم و تلاش برای حفظ و احیا آن‌ها می‌باشد. از دیگر اهداف و برنامه‌هایی که تصمیم دارم به مرحله اجرا برسانم، با توجه به قابلیت‌های استان قزوین، بحث گردشگری آب هست که امید دارم به کمک دوستان توانمندم که در بخش راهنمایان گردشگری استان فعالیت می‌نمایند پس از تاسیس موزه آب، این مهم نیز محقق گردد. در انتها آرزو دارم شرایط غم‌انگیز و محدود‌کننده ایجاد شده به واسطه بیماری کرونا هرچه زودتر به اتمام برسد تا مردم سرزمینم در صحت و سلامت برای اهداف و علایقشان تلاش نمایند و حوزه گردشگری کشور عزیزمان ایران نیز با قدرت بیشتر به کار خود ادامه دهد و در این راستا فرصتی محیا گردد تا گردشگران داخلی و خارجی از استان تاریخی قزوین و آثار تاریخی و میراث ملموس و ناملموس آن بازدید نمایند.