تعامل با حافظان اسناد تاریخی مهم‌ترین هدف ماست
محمدرضا مقدم  مقدمه سازمان اسناد و کتابخانه ملی جمهوری اسلامی ایران (ساکما) موسسه‌ای آموزشی، پژوهشی، علمی و خدماتی است که اساسنامه آن به تصویب مجلس شورای اسلامی رسیده است و ریاست کل آن را رئیس جمهور ایران منصوب می‌کند. مدیریت مرکز قزوین این سازمان در سال 1392 به افتتاح رسید. مرتضی حسینی و میثاق گودرزی به ترتیب دو مدیری بودند که سکان هدایت مرکز اسناد قزوین را بر عهده داشتند که در این میان از زحمات و تلاش‌های گودرزی در راستای بهبود وضعیت مرکز اسناد قزوین نمی‌توان چشم‌پوشی کرد. با انتقال گودرزی به استان همدان، مرکز اسناد قزوین دوره‌ای 4 ماهه را بدون مدیریت پشت سرگذاشت تا اینکه دکتر امیرحسین حاتمی عضو هیات علمی گروه تاریخ دانشگاه بین‌المللی امام خمینی به سمت مدیریت مرکز اسناد قزوین منصوب شد. با نزدیک شدن به 19 اردیبهشت روز اسناد ملی و میراث مکتوب فرصت را مغتنم دانستم تا ضمن گفت‌و‌گو با مدیر جدید مرکز اسناد قزوین شما فرهیختگان را از تاریخچه حافظه مکتوب قزوین مطلع کنم.  در ابتدا اگر موافق هستید مختصری از تاریخچه مرکز اسناد را برای مخاطبان شرح دهید: سازمان اسناد و کتابخانه ملی از ادغام دو نهاد «کتابخانه ملی» و «سازمان اسناد ملی» به وجود آمده است. سنگ بنای کتابخانه به دوره قاجار و زمان تاسیس مدرسه دارالفنون در دوره ناصرالدین شاه بر‌می‌گردد. با آغاز به کار مدرسه دارالفنون در تهران (1231 ش)، کتابخانه کوچکی در سال 1243 ش در آن مدرسه تاسیس شد که سنگ بنای کتابخانه ملی ایران گردید. چند سال بعد در سال 1277 ش، انجمن معارف (متشکل از رجال فرهیخته آن روزگار مانند میرزا حسن رشدیه و با هدف توسعه مدرسه‌سازی در ایران)، «کتابخانه ملی معارف» را در کنار مدرسه دارالفنون، تاسیس کرد. واژه ملی به کار رفته، به این معنی بود که این کتابخانه هیچ‌گونه وابستگی به دولت ندارد. در دوره پهلوی اول و در اواخر سال 1313، مهدی بیانی که به ریاست کتابخانه عمومی معارف منصوب شده بود، در تلاش و مکاتبات خود برای رفع مشکل جا و فضای کتابخانه عمومی معارف، از فرصت استفاده کرد و تاسیس «کتابخانه ملی ایران» را به علی اصغر حکمت، وزیر معارف آن دوران، پیشنهاد کرد که مورد قبول قرار گرفت و با اقبال روبه‌رو شد. به همین ترتیب در اواخر سال 1313 ساختمان جدید کتابخانه ملی، در قسمت شمالی ساختمان موزه ایران باستان به مساحت 3537 مترمربع ساخته شد و با نام کتابخانه ملی ایران در 23 شهریور سال 1316 افتتاح گردید. این تاریخچه مختصری از کتابخانه ملی بود.  با این حساب تا قبل از این در کشور ما هیچ عزمی برای نگهداری اسناد وجود نداشت؟ درواقع عزم جدی وجود نداشت. اما زمینه تاسیس سازمان اسناد ملی نیز به دوره قاجار برمی‌گردد. در دوران قاجار به خصوص از زمان «فتحعلی شاه»، اسناد به صورت آرشیوی در اداره بیوتات دربار، نگهداری و در زمان «ناصرالدین شاه»، اسناد سیاسی در وزارت امور خارجه و اسناد مالی در دفتر «میرزا یوسف‌خان مستوفی الممالک» گردآوری می‌شد. وزارت خارجه ایران در سال 1278 توانست با پیروی از روش بایگانی کشورهای اروپایی، بایگانی خود را با رعایت اصول صحیح حفظ و نگهداری اسناد انسجام بخشد. اما بعدها و در دوره پهلوی دوم، ضرورت‌های اداری ایجاب کرد که سازمان اسناد ملی تاسیس شود. بر همین اساس و به منظور جمع‌‌آوری و حفظ اسناد ملی ایران در سازمانی واحد و همچنین فراهم آوردن شرایط و امکانات مناسب برای دسترسی عموم به این اسناد و صرفه‌‌جویی در هزینه‌‌های اداری و استخدامی از طریق تمرکز پرونده‌‌های راکد وزارتخانه‌‌ها و موسسات دولتی و وابسته به دولت و امحاء اوراق زائد، سازمانی به نام سازمان اسناد ملی ایران وابسته به سازمان امور اداری و استخدامی کشور تاسیس گردید. قانون تاسیس «سازمان اسناد ملی ایران» در 17 اردیبهشت 1349 به تصویب رسید.  اسناد ملی شامل چه مواردی است و یا اصولا به چه اوراقی سند ملی گفته می‌شود؟ بر مبنای قانونی که در بالا ذکر شد اسناد ملی عبارت است از: «کلیه اوراق، مراسلات، دفاتر، پرونده‌ها، عکس‌ها، نقشه‌ها، کلیشه‌ها، نمودارها، فیلم‌ها، نوارهای ضبط صوت و سایر اسنادی که در دستگاه دولت تهیه شده یا به دستگاه دولت رسیده ‌است و به ‌طور مداوم در تصرف دولت بوده از لحاظ اداری، مالی، اقتصادی، قضایی، سیاسی، فرهنگی، علمی، فنی و تاریخی که به تشخیص سازمان اسناد ملی ایران ارزش نگهداری داشته باشد.» بر اساس این قانون از همان آغاز شورایی با عنوان «شورای اسناد ملی» تشکیل شد که یکی از مهمترین ارکان آرشیو ملی از آغاز تاکنون بوده است.  بعد از انقلاب تغییراتی در ساختار مرکز اسناد و کتابخانه ایجاد شد؟ پس از انقلاب و در سال‌ 1361 مرکز خدمات‌ کتابداری و در سال‌ 1378 سازمان‌ مدارک‌ فرهنگی‌ انقلاب‌ اسلامی در کتابخانه‌ ملی‌ ادغام‌ شدند و در نهایت در سال‌ 1381 با تصویب‌ شورای‌ عالی‌ اداری‌، کتابخانه‌ ملی‌ و سازمان‌ اسناد ملی‌ با هم‌ ادغام‌ شدند و «سازمان‌ اسناد و کتابخانه ملی جمهوری اسلامی ایران» شکل‌ گرفت‌. از همان سال به بعد جهت تسهیل انجام وظایف محوله، مدیریت‌های استانی و منطقه‌ای این سازمان نیز افتتاح گردید. مدیریت مرکز قزوین نیز در سال 1392 راه‌اندازی شد. در ابتدا و در بدو تاسیس ساختمان مشاهیر (روبروی ساختمان شهرداری) به عنوان ساختان مرکز اسناد و کتابخانه ملی استان قزوین در نظر گرفته شد اما محدودیت فضای کالبدی، سبب شد در نهایت با تلاش‌‌های صورت گرفته ساختمان جدید در خیابان بوعلی (چهارراه‌خیام) به عنوان ساختمان اصلی این مرکز در نظر گرفته شود.  سازمان اسناد و کتابخانه ملی چه وظایفی بر عهده دارد؟ طبق اساسنامه، این سازمان در بخش کتابخانه وظایف و اهداف زیر را دنبال می‌کند: ـ گردآوری، حفاظت، سازماندهی و اشاعه اطلاعات مربوط به آثار مکتوب (چاپی و خطی) و غیرمکتوب در ایران یا متعلق به ایرانیان خارج از کشور. ـ گردآوری، حفاظت، سازماندهی و اشاعه اطلاعات مربوط به آثار مکتوب (چاپی و خطی) و غیرمکتوب در زمینه ایران‌شناسی و اسلام‌شناسی، خصوصا انقلاب اسلامی ایران. ـ گردآوری، حفاظت، سازماندهی و اشاعه اطلاعات مربوط به آثار مکتوب و غیرمکتوب معتبر علمی، فرهنگی، فنی از کشورهای دیگر. ـ پژوهش و برنامه‌ریزی علمی، کتابداری و اطلاع‌رسانی، شرکت در تحقیقات و فعالیت‌های بین‌المللی ذی‌ربط. ـ اتخاذ تدابیر و اخذ تصمیمات لازم برای صحت، سهولت و سرعت امر تحقیق و مطالعه در همه زمینه‌ها به منظور اعتلای فرهنگ ملی و انجام دادن تحقیقات مربوطه. ـ انجام دادن مشاوره، نظارت، هدایت و ارائه خدمات فنی و برنامه‌ریزی و سازماندهی کتابخانه‌های کشور. ـ ارائه روش‌های مطلوب به منظور هماهنگ کردن خدمات و فعالیت‌های کتابخانه‌های عمومی و تخصصی جهت تسهیل مبادله اطلاعات. همچنین این سازمان در بخش اسنادی نیز وظایف و اهداف زیر را دنبال می‌کند: ـ جمع‌آوری و حفظ اسناد ملی (اعم از دولتی و غیردولتی) و فراهم نمودن شرایط و امکانات مناسب برای دسترسی عموم به این اسناد. ـ تعیین تکلیف اسناد راکد دستگاه‌های دولتی و وابسته به دولت و شناسایی اسناد واجد ارزش. ـ نظارت بر حسن اجرای مصوبات شورای اسناد ملی در دستگاه‌های دولتی وابسته به دولت. ـ نظارت بر انتقال اسناد واجد ارزش نگهداری به سازمان. ـ نظارت بر امحای اوراق زائد در دستگاه‌ها. ـ نظارت بر نحوه نگهداری و مدت زمان نگهداری پرونده‌ها در دستگاه‌ها. ـ حفظ و نگهداری، ترمیم، تنظیم و پردازش اسناد آرشیوی جمع‌آوری شده از موسسات حقیقی و حقوقی ـ ارائه خدمات اطلاع‌رسانی اسنادی  با توجه به اینکه شما به تازگی در این سمت منصوب شدید چه برنامه‌ای برای آینده مرکز اسناد و کتابخانه ملی قزوین دارید؟ سازمان اسناد و کتابخانه ملی استان قزوین در نظر دارد، علاوه بر اهداف و وظایف گفته شده، به شکلی جدی به موضوع بسیار مهم اسناد غیردولتی در اختیارِ مردم بپردازد. درواقع قزوین به عنوان یکی از مهم‌ترین مراکز تاریخی و تمدنی ایران و جهان اسلام، بالقوه استعداد بسیاری دراین زمینه دارد. به ویژه در این زمینه باید به وجود خاندان‌های بسیار کهن، اصیل و فرهیخته اشاره کرد که هنوز در قزوین و حتی شهرستان‌های اطراف زندگی می‌کنند. این خاندان‌ها از قرن‌ها پیش در این منطقه ساکن بوده و معمولا دارای کتابخانه‌های بسیار غنی و حاوی کتب خطی نیز هستند. همچنین اسناد فراوانی از مبادلات و معاملات تجاری، اسناد مربوط به وقف، قباله‌های ازدواج، اسناد ملکی، اسناد مربوط به دعاوی حقوقی، اسناد مربوط به پرسش و پاسخ‌های شرعی و فقهی و ... دارند.  جمع‌آوری اسناد با چه هدفی انجام می‌شود؟ متاسفانه این اسناد و متون معمولا در شرایط نامناسب و غیراستانداری نگهداری می‌شوند که به مرور دچار آسیب‌های جدی و جبران‌ناپذیری می‌گردند؛ چه بسا که تاکنون بسیاری از آنها از میان رفته است. با این وصف تا آنجا که من اطلاع دارم، تاکنون هیچ‌گونه تلاش جدی در راستای شناسایی و گردآوری این آثار ارزشمند صورت نگرفته است. اهمیت این اسناد در آن است که درواقع به منزله میراث گران بهایی است که پیشینیان برای ما به یادگار نهاده‌اند و امروزه به مثابه حافظه ملی ما ایرانیان است. این حافظه و میراث گرانبها متاسفانه در قزوین مورد غفلت واقع شده است.  در پایان اگر صحبتی هست بفرمایید: تلاش ما بر این است که با آگاهی بخشی به مردم عزیز قزوین راه را برای دسترسی به این اسناد هموار کنیم. این دسترسی از سه راه ممکن خواهد بود. یعنی مردم از سه طریق می‌توانند این اسناد را در اختیار ما قرار دهند یا اهدا کنند یا نزد ما به امانت بگذارند و یا با طی کردن فرآیند ارزیابی و ارزش‌گذاری به ما بفروشند. که البته توصیه و استدعای ما اهداء این اسناد گرانبها است. البته این امر مستلزم کمک و همراهی مجموعه مدیران استانی به ویژه از جهت تامین منابع مالی است که امیدوارم با پیگیری‌های مستمر به نتیجه برسد.