محمود داوران *
توجه به مقوله محیط زیست شهری درچارچوب پارادایم توسعه پایدار شهری قابل پیگیری است. بنابراین در صورتی می‌توانیم از طرح‌های جامع و تفصیلی انتظار داشته باشیم محیط زیست را حفظ کنند که با نگاه توسعه پایدار، تهیه و تصویب شوند. برای مثال، بر اساس آخرین گزارشات مربوط به نتایج تدوین شده قزوین (مربوط به سال 85) که در طرح جامع شرکت مشاور شهر و برنامه آمده است، مساحت فضای سبز قزوین حدود 60 هکتار است و اگر مساحت فضای سبز اراضی تفکیکی را که 36 هزار هکتار است به آن اضافه کنیم، سرانه فضای سبز در وضع موجود این شهر 68 سانتی‌متر است؛ در طرح جامع این شرکت مشاور، میزان سرانه پیشنهادی فضای سبز قزوین 7 مترمربع مد نظر قرار گرفته است.
هر سازمانی استانداردهای خاص خود را برای سرانه فضای سبز دارد. برای مثال، وزارت راه و شهرسازی و سازمان حفاظت محیط زیست کشور، سرانه 7 تا 12 مترمربع را پیشنهاد می‌دهند. بر اساس استانداردهای بین‌المللی، سرانه فضای سبز باید 50 مترمربع باشد و بخش محیط زیست سازمان ملل، سرانه 20 تا 25 مترمربع را مناسب اعلام کرده است.
بنابراین با توجه به وضع موجود فضای سبز شهری و سرانه‌ای که برای این کاربری در طرح جامع اخیر قزوین دیده شده، اگر همان 7 مترمربع که حداقل سرانه است به عنوان مبنا مدنظر قرار گیرد، باید فضای سبز قزوین بالغ بر 245 هکتار باشد که با وجود حدود 60 هکتار فضای سبز موجود، با کمبود بیش از 150 هکتار فضای سبز در این شهر رو به رو هستیم. اگر چه بعد از سال 85، شهر؛ توسعه یافته و فضای سبزهای کوچکی ایجاد شده است، اما به دلیل رشد جمعیت در این سال‌ها، به سرانه فضای سبز پیشنهاد شده توسط مهندسین مشاور طرح جامع آخر نزدیک نشده‌ایم!
البته برخی مسئولان ادعا می‌کنند سرانه فضای سبز قزوین بیشتر از سرانه استاندارد است؛ زیرا اراضی باراجین، باغ‌های سنتی و خصوصی و فضای سبز حاشیه خیابان‌ها را نیز محاسبه کرده‌اند، اما این درست نیست. چون بوستان باراجین با وجود اینکه اقدام مثبتی در جهت توسعه پایدار ارزیابی می‌شود، به دلیل قرار گرفتن خارج از شهر به عنوان فضای سبز شهری قابل محاسبه نیست. باغ‌های سنتی را با وجود انسان ساز بودن آنها نمی‌توان جزو محاسبات فضای سبز شهری در نظر گرفت. آنچه فضای سبز ساخت شده شهر قزوین محسوب می‌شود، همان رقمی است که در مطالعات مهندسین مشاور شهر و برنامه ارائه شده است. اگرچه که برخی از بوستان‌های شهر نیز استانداردهای لازم فضای سبز شهری را ندارند.
بنابراین می‌توان گفت با وجود این که قزوین ظرفیت تبدیل شدن به یک شهر سبز را داشته، می‌توانسته از نظر اکولوژیک در تعادل باشد و شهری پایدار محسوب شود، حداقل در زمینه‌ی سرانه فضای سبز شهری از این هدف دور است. مشکل دیگر، توزیع ناعادلانه فضای سبز در این شهر است؛ یکی از مباحث توسعه پایدار، عدالت فضایی در شهر است. یعنی باید امکانات و تسهیلات متناسب با جمعیت شهر و حتی الامکان به صورت همگن توزیع شوند. یکی دیگر از مشکلات کنونی قزوین، در معرض نابودی قرار گرفتن باغات سنتی به دلایل مختلف مانند تغییر کاربری باغات، احداث مسیرهای دسترسی، ورود فاضلاب به باغستان و محدود شدن ورود آب رودخانه‌ها به این فضاها است و با وجود بحث‌های مطرح شده در شورای اسلامی شهر و شهرداری، هیچ گونه اقدام مناسب و زیربنایی برای احیای باغات سنتی صورت نگرفته است. در حالی که این باغستان‌ها برای حفظ تعادل اکولوژیکی شهر از اهمیت زیادی برخوردار هستند.
مشکلاتی مانند تغییر کاربری فضاهای سبز شهری با وجود دیده شدن آنها در طرح‌های جامع و تفصیلی که نمونه آن در محدوده سُرتُک و شهرک کوثر دیده می‌شود به مسئولین شهری باز‌می‌گردد. زیرا مدیریت شهری باید به آنچه به عنوان مصوبات طرح‌های توسعه‌ای شهری مدنظر قرار می‌گیرد، پایبند باشند و در برابر دستکاری آنها به هر دلیل مقاومت کنند، ولی متاسفانه این پایداری در برخی مواقع وجود ندارد. در واقع این دست‌اندازی به طرح‌های جامع و تفصیلی، به نواقص برنامه‌‌ریزی یا اجرا نشدن برنامه‌ها برمی‌گردد. به همین دلیل بخش زیادی از طرح‌های جامع شهرهای ایران محقق نشده، زیرا تا حدودی غیرواقع‌بینانه است و مشکلات مدیریتی برای اجرای آنها وجود دارد.
شهر پایدار، زمانی محقق می‌شود که همه برنامه‌ها و پروژه‌ها در جهت پاسخگویی به نیازها و خواسته‌های انسان‌ها و ادامه حیات آنان باشد. به قول یک دانشمند؛ برای سنجش پایداری یک شهر، باید تعداد پارک‌ها و پارکینگ‌های آن را با هم مقایسه کرد. اما مشکلات زیست محیطی قزوین در قالب فضای سبز خلاصه نمی‌شود. بر اساس مطالعات شرکت مهندسین مشاور نقش جهان پارس، حدود 80 درصد خودروهای بنزین سوز قزوین دارای خروجی‌های غیرمجاز برای محیط زیست هستند. همچنین بر اساس مطالعات شرکت مشاور شهر و برنامه بیلان آب‌های زیر زمینی قزوین 7/102ـ میلیون مترمکعب در سال است. سایر مشکلات مانند کاهش اراضی کشاورزی، فرسایش خاک، توسعه کارخانه‌های صنعتی، افزایش تعداد خودروها و آلودگی آب، هوا و خاک، نیز جزو معضلات زیست محیطی این شهر محسوب می‌شوند. باید برنامه‌ریزی‌های شهر بر اساس اسناد بالادست مانند طرح آمایش سرزمین صورت گیرد و طرح‌های جامع و تفصیلی با نگاه توسعه پایدار تهیه، تصویب و اجرا شوند. همچنین باید در جهت تعادل بخشی به سازمان فضایی استان، از تمرکز بیش از حد فعالیت در قزوین جلوگیری شود. علاوه بر این، باید با برنامه‌ریزی واقعی، باغات سنتی اطراف قزوین به عنوان کمربند سبز شهر حفظ شوند، آب مورد نیاز باغات و زمین‌های کشاورزی تامین شود، فرهنگ استفاده از آب در بین شهروندان نهادینه شود و شبکه‌های آب و فاضلاب فرسوده اصلاح شود، زیرا 20 درصد آب شهری به دلیل فرسودگی شبکه انتقال به هدر می‌رود.
* فعال محیط زیست و مدرس دانشگاه