بتول صحراکاران
 کارشناس ارشد مرمت بناها و بافت‌های تاریخی و دبیر انجمن دوستداران یادمان‌های ماندگار

باغ‌های بومی شهر قزوین که به ‌نام باغستان سنتی معروف هستند با قدمت هزار سال بخشی جدایی‌ناپذیر از شهر قزوین بوده‌است. این باغ‌ها عرصه‌هایی هستند که در طول تاریخ نقش مهمی در معیشت اهالی شهر به ‌عهده داشته‌اند و به زیبایی بیانگر تعامل انسان و طبیعت هستند.
ناصرخسرو قبادیانی در سفرنامه خود در سال 438 هجری قمری شهر قزوین را چنین توصیف می‌کند: "‌قزوین را شهری نیکو دیدم، بارویی حصین و کنگره بر آن نهاده و بازارهای خوب، مگر آنکه آب در آن اندک بود. باغستان بسیار داشت، بی‌دیوار و خار، و بی‌هیچ مانعی از دخول در باغات توصیف زکریابن محمد بن محمود قزوینی(605 ـ 683) در کتاب آثارالبلاد نیز با دقت به ساختار طبیعی و مصنوع شهر قزوین و باغستان سنتی اشاره می‌نماید: "شهری است مشهور و آبادان، در دشتی پهناور، با خاکی پاکیزه و باغ‌ها و درختان بسیار با بنیادی نیکو ساخته شده ‌و در آن دو شهر است، یکی در میانه‌ی دیگری. شهر کوچک را شهرستان می‌نامند، بارو و دروازه ها دارد و شهر بزرگ محیط بر آن شهر کوچک است و آن را نیز بارو و دروازه‌ها است و موستان‌ها و بستان‌ها شهر بزرگ را احاطه کرده‌اند از هر سو و کشتزارها محیط بر باغ‌ها و رزستان‌ها هستند، شهر دو رودخانه دارد یکی را دزج گویند و دیگری را اترک"
در توصیف ذکریای قزوینی به خوبی ساختار شهر قزوین در تعامل با بستر طبیعی و جایگاه شهر، رودخانه‌ها و باغ‌ها و زمین‌های کشاورزی نسبت به هم بیان شده‌است. طرحی که وی از شهر قزوین ترسیم کرده‌است سندی بسیار ارزشمند از ساختار شهر تاریخی قزوین و جایگاه باغستان سنتی در آن است.
همچنین پیانزو دل لاواله یکی از نجبای ایتالیا است که در سال 1616 میلادی برابر با 1025 هجری قمری در دربار شاه عباس بزرگ مهمان پادشاه بود وی در سفرنامه خود قزوین را شهری محصور در درختان و باغ‌‌های بزرگ که همچون نگینی در وسط باغ‌ها می‌درخشد توصیف کرده است.
این توصیف‌‌ها به باغستان سنتی اشاره دارد که با وسعت قابل توجهی واقع در گرداگرد شهر و خارج از حصار شهر است. شهر قزوین در محدوده کوهپایه‌ای منطقه قزوین قرار گرفته ‌است و تحت تاثیر رودخانه‌ها و آب‌های جاری فضای مصنوع شهر مکانیابی شده ‌است.
بافت تاریخی شهر قزوین به مساحت حدود 500 هکتار در میان باغ‌های بومی شهر به وسعت 3500 هکتار واقع بوده است. نسبت وسعت باغ به شهر قابل توجه و حدود 7 برابر وسعت شهر بوده است که نسبت قابل توجهی بوده است. اما امروزه درطی گسترش شهر به سمت شمال باغ‌های این جبهه به کلی ازبین رفته و سه بخش دیگر به شکل نعل اسبی و به وسعت 2200 هکتار شهر را در برگرفته است.
باغستان‌سنتی تا سال 1330 و قبل از توسعه صنعت و کشاورزی مدرن در منطقه قزوین بزرگترین و اصلی‌ترین مرکز فعالیت اقتصادی شهر بوده ‌است. جمعیت زیادی از ساکنین این شهر به‌طور مستقیم با فعالیت در امر باغداری و دامداری امرار معاش می‌کردند.
باغستان مرکز ثقل سرمایه‌گذاری اقتصادی آن زمان بوده و تجار و کسبه شهر در خرید و آباد کردن باغ‌ها با هم رقابت می‌کردند.
گونه‌ گیاهی اصلی باغستان سنتی قزوین واقع در گرداگرد محدوده‌ی تاریخی شهر درختان بادام، پسته، زردآلو و انواع بوته‌های انگور است که هزار سال است که به شکل مختلط کاشته و به روش غرقابی آبیاری می‌شوند. شهر قزوین همواره مورد تهدید سیلاب‌های رودخانه‌های مجاور بوده‌است. این باغ‌ها به دلیل طراحی خاص خود توانایی جذب سیلاب‌ها را در داخل خود داشته‌اند و علاوه بر حفاظت شهر سبب سرسبزی و طراوت شهر نیز بوده‌اند. علاوه بر نفش دفاعی در برابر سیل، ‌منبع اقتصادی و محل اشتغال اهالی شهر به شمار می‌رفته است.
باغستان سنتی دارای ارزش‌های قابل توجهی است. این ارزش‌ها در عناوین زیر قابل دسته بندی است. آگاهی از ارزش‌های باغستان سنتی ‌ضروری است تا همگان به حفاظت از این میراث ارزشمند علاقه‌مند و مسئول گردند.
ـ1ـ ارزش‌های فرهنگی
ـ وجود باغداری سنتی و باورهای فرهنگی در رفتار با گونه‌های مثمر و غیرمثمر در باغستان
ـ طراحی منطبق با ویژگی‌های طبیعی و عناصر طبیعی موجود
ـ الگویی پایدار از کشاورزی طبیعی، تاریخی
ـ2ـ ارزش‌های زیست‌محیطی
ـ بانک ژن بسیار قوی در باغستان سنتی بر اثر تکثیر طبیعی هزار ساله درختان بادام، زردآلو، و مقاومت این درختان در شرایط نامساعد محیطی و آفات و امراض رایج
ـ سبب پالایش هوای شهر و جذب امواج‌، خنک کردن باد گرم جنوبی، تعدیل سرعت و سرمای باد مه و موثر در تلطیف و فرح‌بخشی هوای شهر قزوین
ـ سبب تقویت سفره‌های آب زیرزمینی و ایجاد آبخوانی مثمر به مساحت 2500 هکتار و ظرفیت 36 میلیون متر‌مکعب
ـ سبب حفاظت شهر و روستاهای پایین‌دست از خطر سیل و خسارات محتمل از آن می‌شود براثر طراحی ویژه نهرهای آبیاری
ـ3ـ ارزش اقتصادی
ـ واحد تولیدی و اقتصادی برای ساکنین شهر
ـ توانایی ایجاد اشتغال برای اهالی شهر و خصوصا نسل جوان
ـ ارزش اقتصادی بالای محصولات باغستان از جمله پسته و بادام
ـ4ـ ارزش زیبایی شناختی
ـ سبب زیبایی محیط و منظر شهر خصوصا در نظر تازه واردین به شهر
ـ ایجاد محیط فراغتی و جذاب برای اهالی شهر در نزدیک‌ترین فاصله از شهر
ـ5ـ ارزش کالبدی
ـ وسعت قابل توجه باغستان، به وسعت سه هزار و پانصد هکتار که به صورت دایره‌ای محیط برکل شهر قزوین بوده است و در حال حاضر دو هزار و پانصد هکتار از باغستان در محدوده شرق، غرب و جنوب شهر باقیمانده است که از نسبت قابل توجهی به وسعت شهر برخوردار است.
باغستان سنتی تا سال 1350 در وضعیت اصیل خود باقی بوده است‌. اما بر اثر اجرای طرح‌های جامع شهری و گسترش شهر به سمت شمال از سویی و احداث راه‌آهن در جنوب شهر و در دل باغستان سنتی، بخش‌های قابل توجهی از باغستان سنتی در این دو جبهه تخریب شد. متاسفانه روند تخریب باغستان همچنان ادامه دارد هر بار با احداث بلوارها و جاده‌های نامتجانس با ساختار باغستان سنتی و ساخت‌و‌سازهای جدید بخش‌های وسیعی از باغستان از بین می‌رود‌.
بنابراین دگرگونی‌های اجتماعی ـ اقتصادی از یک سو و توسعه‌های نابجا و نبود قوانین حفاظتی ازسویی دیگر اصالت و یکپارچگی پهنه باغستان سنتی را بیش از پیش تهدید می‌کند. باید گفت باغستان سنتی یک وجه تمایز شهر قزوین و میراث ارزشمند پدران‌مان است که هنوز نفس می‌کشد و در زندگی اهالی شهر جریان دارد. اما اگر مداخلات و تخریب‌ها ادامه داشته باشد و اقدامی در جهت احیا و توان بخشی به این میراث ارزشمند صورت نگیرد در کمتر از صد سال دیگر اثری از باغستان سنتی باقی نخواهد ماند.
طرح‌ها و مطالعات صورت گرفته در رابطه با باغستان سنتی بیشتر با رویکرد زیست محیطی و فضای سبز بوده ‌است و جنبه‌های فرهنگی در آن نادیده گرفته شده‌است. در حالی که فرهنگ بخش جدایی ناشدنی از این باغ‌ها است. ازین‌رو توجه به بعد فرهنگی است که می‌تواند راهگشای ساماندهی این‌گونه عرصه‌ها در مدیریت شهری باشد. حفاظت از باغستان سنتی توجه ویژه و همکاری تمام سازمان‌ها، نهادها و مسئولان دلسوز را طلب می‌نماید. همچنین مشارکت اهالی شهر و باغداران و آگاهی آن‌ها از ارزش‌های باغستان سنتی و انتقال فرهنگ باغداری به نسل جوان در حیات بخشی به باغستان سنتی نقش اساسی دارد.