یک اثر نقاشی، به وسعت یک کافه است

این قسمت: چشم

نویسنده: زهره شایسته‌فر، دکترای پژوهش هنر

یکی از ارکان یک اثر نقاشی احساسات است که طیف وسیعی از احساسات توسط خودنگاره‌ها، شخصیت‌پردازی‌ها و پرتره‌نگاری‌ها نمایش داده شده است و یکی از موثرترین راه‌های بیان احساسات، که نقاش از آن به خوبی بهره می‌برد، چشم‌ها می‌باشند. چشم نقاشی عصر طلایی قرن 17 میلادی در ایران، حامل پیامی برای مخاطب می‌‌باشد، احساسی که مخاطب را به شک می‌اندازد که آیا خوشحال است یا غمگین، خشمگین است یا آرام، مثال‌هایی که مخاطب یک اثر نقاشی ایرانی عصر صفوی در ذهن با آن روبرو می‌شود. مخاطب در بعضی از نقاشی‌های دیواری موجود در کاخ چهلستون اصفهان، که در زمان شاه عباس اول تنها کوشکی بوده و در دوره شاه عباس دوم نهایی می‌شود، شاهد دو مدل سبک چهره‌نگاری در قاب‌ها می‌باشد، به عنوان نمونه در نقاشی مجلس بزم، بخش‌هایی از تصویر مجددا توسط حاج میرزا آقا امامی به سبک و روش نقاشی‌های دوره قاجاریه کشیده شده، ردپای هنر نقاشی فرنگی به لحاظ نحوه چهره‌پردازی‌ها که با استفاده از سایه روشن به چهره‌ها حجم می‌دهند و چشم‌ها نسبت به چشم‌های دوره صفویه از حالت بی‌بیان و سکوت خارج شده، قابل توجه می‌باشند، از اینرو مخاطب در این قاب، قادر به مقایسه دو مدل چهره‌پردازی است. البته نقاشی‌های کاخ چهلستون اصفهان، با توجه به شواهد موجود، به وسیله نقاش‌های ایرانی و اروپایی به‌خصوص هلندی، به سبک نقاشی ایرانی دوره صفویه اما با این تفاوت که از رنگ‌های گرم و دارای خلوص بالا استفاده شده، کشیده شده است. همچنین صورت چهره‌ موجود در وسط قاب، به احتمال قوی بدین دلیل که چشم‌‌ها، در مقایسه با قاب‌های دیگر موجود در کاخ، همچنان به پیروی از سبک صفوی و مکتب رضا‌عباسی بدون بیان و کمرنگ کشیده شده است به مرور زمان محو و تنها از اجزای صورت ابرو و دهان و هاله‌ای از بینی باقی مانده است. حال با این اوصاف چشم سکوت‌گونه موجود در نقاشی ایرانی را می‌توان با نگاه قرآنی نیز بیان کرد، در قرآن از انواع مختلفی چشم سخن گفته شده که مهم‌ترین آن‌ها چشم شور(چشم زخم) و چشم برزخی می‌باشد. به احتمال زیاد در نظر نقاش ایرانی دوره صفویه داشتن حیا در چشم نشانه‌ایی برای دوری از چشم زخم بوده و چشم در آثار با هدف دیدن جهانی دیگر، همان چشم برزخی بوده است. همچنان‌که در قرآن آیاتی نظیر «وَإِن یَکَادُ الَّذِینَ کَفَرُوا لَیُزْلِقُونَکَ بِأَبْصَارِهِمْ لَمَّا سَمِعُوا الذِّکْرَ وَیَقُولُونَ إِنَّهُ لَمَجْنُونٌ * وَمَا هُوَ إِلَّا ذِکْرٌ لِّلْعَالَمِینَ از آیات مشهوری که سوره قلم آیه 50 آمده است که اعتقاد عام و خاص به مرتبط بودن آن به مسئله چشم زخم سبب شده است، ظهور و بروز گسترده‌ای در میان اقشار گوناگون جوامع اسلامی داشته باشد. باور عمومی آن است که تبرک جستن به این فراز قرآنی و پناه بردن به آن، از وقوع شور چشمی افراد، پیشگیری و یا از پیامدهای زیان‌آور آن جلوگیری می‌کند» (کلانتری، 1397: 8). مورد دیگر این‌که، چشم هر انسانی قادر است ماجرایی را از زاویه دید خودش به صورت اختصاصی بیان کند، همچنان‌که «غربی‌ها و شرقی‌ها دیدشان نسبت به دنیای اطرافشان متفاوت است، شرقی‌ها علاوه بر موضوع به اطراف و دیگران با وسعت دید نگاه می‌کنند، اما غربی‌ها فقط نگاهشان معطوف به موضوع است و به اطراف و دیگران توجهی ندارند» (ویتاکر، 1398: 40.(

منابع:

ـ کلانتری، علی‌اکبر(1397)، بررسی تفسیری ارتباط آیه «وان یکاد» و مسئله چشم زخم، مطالعات تفسیری، شماره 34، ص 7ـ24.

ـ ویتاکر، ایمی (1398)، هنر تفکر، ترجمه حسین صفرزاده، محمد مرندی، تهران، دانش ماندگار عصر.

زیرنویس عکس: بخشی مجلس بزم، کاخ چهلستون اصفهان.