«گلیم» یکی از دستبافت‌های سنتی

شیما احمد صفاری ـ مولف و مدرس دانشگاه

بافندگی یکی از هنرهای قدیمی در ایران می‌باشد که به صورت درهم پیچاندن و بافتن الیاف و رشته‌های مختلف طبیعی(پشمی و ابریشمی، پنبه‌ای و سلولزی) و مصنوعی رنگارنگ و تولید محصول یکپارچه برای کاربردهای گوناگون (فرش، پوشاک، ظرف و …) می‌باشد که برخی از آثار بافندگی مانند قالی و پارچه مخمل پرز دارند، برخی مانند پارچه و گلیم، صاف و هموار و بدون پرزند و برخی مانند حصیر دارای سطحی زبر و مشبک هستند. برخی از دست‌بافته‌ها به ابزار، امکانات و دستگاه‌های ویژه نیاز ندارند و همه مراحل تولید آن‌ها با دست و ابزار ساده انجام می‌شود که حصیر از این گروه است. دسته‌ای به کمک ابزار ساده و دارهای بافندگی تولید می‌شود مانند: قالی، گلیم و گبه که آن‌ها را بافته‌های داری می‌گویند. برخی دیگر را با دستگاه‌های ساده بافندگی تولید می‌کنند مانند: جاجیم، زیلو و کرباس.

روش بافندگی دستی در زمره ابتدایی‌ترین و قدیمی‌ترین روش‌های بافندگی است؛ زیرا محصول بدون استفاده از دار، ابزار و دستگاه‌های ویژه و تنها با کمک دست و پا تولید می‌شود. روش بافندگی دستی به دو شیوه تنیدن الیاف حلاجی شده پشم و بافتن رشته‌های سلولزی رواج دارد و تنها محصول این شیوه نمد است. از آنجا که شیوه تنیدنی الیاف برای به دست آوردن نمد با فشارها و حرکات مالشی پیاپی آن‌ها بر سطح زمین و به کمک دست و پا در مراحل مختلف انجام می‌شود آن را «نمد مالی» می‌گویند. از میان همه آثار بافت تنها نمد بدون تار و پود و پرز است و از تنیدن الیاف پشم به وجود می‌آید. نمد فرآورده‌ای است از پشم که بیشتر به عنوان لباس و کلاه یا زیرانداز از آن استفاده می‌شود. در منطقه پازیریک نمدهای از دوره هخامنشیان به دست آمده که با قطعه‌های چرم و رنگ روی آن تزئین شده است.

یکی از دستبافته‌های قدیمی ایرانی گلیم‌بافی می‌باشد که سابقه تاریخی زیادی دارد و به احتمال زیاد مقدمه ابداع قالی‌بافی در ایران به شمار می‌رود. این هنر بر اساس صورت‌های مختلف بافتن تار و پود به یکدیگر به دو روش اصلی پودگذاری و پود پیچی بافته می‌شود و محصولات آن به گلیم‌های ساده و ورنی مشهور هستند.

واژه گلیم فارسی است و به استناد تاریخ بلعمی، حدود العالم، سروده‌های ابوشکور بلخی و فردوسی، این واژه از دهه‌های نخست سده چهارم هجری قمری در زبان فارسی وجود داشته است. در ابتدا به جامه درشت پشمین گلیم می‌گفتند ولی در حال حاضر، گلیم بافته‌ای است داری و  بدون پرز که با نخ پشمی، پنبه‌ای یا کنفی، با درگیری تار و پود بافته می‌شود، به این ترکیب که از نخ پنبه‌ای به عنوان تار از نخ پشمی رنگارنگ به عنوان پود استفاده می‌شود.

انواع گلیم به صورت تخت و به شکل چهارگوش (مستطیل و مربع) بافته می‌شوند. اندازه گلیم‌ها، تابع چگونگی استفاده و کاربردهای آن است. در گلیم‌بافی همزمان با بافتن، طرح‌ها و نقش‌های سنتی گوناگون (انسانی، حیوانی، گیاهی و …) را در رنگ‌های متنوع ایجاد می‌کنند. بر اساس جلوه ظاهری این محصولات، یک رو (گلیم ورنی) و گاه دورو(گلیم ساده) دیده می‌شوند. در گلیم دورو طرح و نقش از دو طرف قابل مشاهده بوده و از هر دو روی آن استفاده می‌کنند.

از ویژگی مهم در گلیم‌بافی آن است که بیشتر طرح و نقش‌ها از خطوط مستقیم و شکسته تشکیل شده‌اند. تنوع نقوش در این دست بافته داری وابسته به شیوه‌های بافت آن بوده و بیشتر نقوش هندسی و به صورت ذهنی (بدون نقشه از پیش طراحی شده) بافته می‌شود.

در گلیم یک رو (ورنی) که به شیوه پود پیچی بافته می‌شوند از طرح و نقشه‌های متنوع و پیچیده‌تری نسبت به گلیم‌های یک‌رو استفاده می‌کنند. مهم‌ترین طرح‌های بکار رفته در گلیم: لچک و ترنج، ترنجی، محرمات و طرح‌های مکرر است. نقش‌های ساده هندسی و سایر نگاره‌های الهام گرفته از اشیا و موجودات طبیعی که ساده و انتزاعی شده‌اند از جمله درخت، چهارپایان، انسان و… دستمایه نقش‌پردازی در گلیم‌بافی قرار می‌گیرند.