«گرمابه حاج میرحسن» قدیمی‌ترین حمام قاجاری قزوین

رومینا اسماعیلی‌پور

قزوین از جمله شهرهایی است که تعداد چشمگیری حمام قاجاری در آن وجود دارد کـه برخـی همچون حمام رضوی، حمام‌خان، حمام حاج میرزاکریم، حمام حاج ملاتقی، حمام صـفا و حمام گلشن هنوز دایرند.

برخی همچون حمام‌های قجر، بلور و حاج میرحسن تغییر کاربری یافته و به موزه یا کارگاه تبدیل و برخی دیگر به کلی تعطیل شده‌اند.

از میان حمام‌های یاد شده با توجه به اسناد موجود، حمام حاج میرحسن قدیمی‌ترین حمام قاجاری قزوین است.

در سرلوحه سندی مربوط به تاریخ 1215ق از حاج میرحسن با عنوان جنت مکان، صفتی خاص، یاد شده است.

با توجه به این نکته تاریخ احداث حمام پیش از 1215ق است.

از سوی دیگر، حمام حاج میرحسن از معدود حمام‌هایی است که از آسیب‌های ناشی از نوسازی و خیابان‌کشی‌های دوره‌ پهلوی در امان مانده و ساختار کلی خود را حفظ کرده و تعمیرات و بازسازی‌های سال‌های اخیر هم مانع شناسایی فضای حمام برای اهل فن نشده است. به همین خاطر و به زعم برخی از کارشناسان، این حمام می‌تواند شاخص  مقایسه مناسبی برای بررسی سیر گرمابه‌های قزوین از دوره صفوی تا پایان دوره قاجار باشد.

حمام حاج میرحسن در واقع یکی از عناصر مهم، مجموعه‌ای شامل حمام، آب انبار، کاروانسرا و منازل اعیانی نه چندان پرتجمل بوده که نقش اساسی در شکل‌دهی و توسعه محله دیمج داشته است.

اروج بیگ در اسناد تاریخی به جا مانده می‌نویسد: «برای آنکه وسعت شهر مجسم گردد، مسـاجد آن را شمردم از 500 متجاوز است. بنابراین، احتمالا حدود 500 حمام در آن زمان در قزوین وجود داشته است.»

بیشترین تعداد حمام‌های عمومی قزوین از دوره قاجار به جا مانده است. میرزا محمدحسین فراهانی تعـداد حمام‌های شهر را در سال‌های 1302-1303ق 30 باب ذکر کرده و عبدالعلی ادیب الممالک 50 باب، که به نظر وی 15 باب در زمره حمام‌های مشهور و مـابقی غیرمشهور بوده‌اند. در سرشماری‌های سال 1299ق شهر قزوین، طبق نوشته‌های دبیرسیاقی، 38 باب گرمابه در آمارگیری آمده است.

خاندان حاج میرحسن

طبق نوشته‌های آقای گلریزی، حمام حاج‌میرحسن که ادیب‌الممالک آن را از حمام‌های مشهور قزوین برشمرده بـود؛ به نام بانی آن «حاج میرحسن» نامگذاری شد. وی پسر میرهادی و نوه میرشاه طالقانی از سادات معظم قزوین بود که هنگام تسخیر قزوین به دست افغانها، به طالقان گریخت.

بعدها فرزندان او بـه قزوین آمدند و حاج میرحسن در میان نوادگان میرشاه، مقبول عامه شد و ریاست و بزرگی یافـت. رستم‌الحکما در رستم‌التواریخ، نام وی را در زمره اغنیا و متمولان دارالسلطنه قزوین آورده است. بازماندگان حاج میرحسن پس از تشکیل اداره آمار و ثبت احوال، نام خانوادگی امیرشاهی را به دلیل انتساب به میرشاه طالقانی برای خود برگزیدند.

موقعیت حمام حاج میرحسن

این حمام در خیابان مولوی، که پیش از نوسازی‌ها و خیابان‌کشی‌های دوره پهلوی محل رودخانه دزج بـوده؛ کوچه خطیبی بنا شد. این کوچه در بافت کهن شهر در محله دیمج قـرار دارد. دیمج یکی از محلات شانزده‌گانه قزوین در دوره قاجار بوده که در ضلع غربی بافت کهن شهر قرار دارد. نام این محله در طومار تقسیم آب رودخانه دزج به تـاریخ چهاردهم ماه ربیع‌الاول سال 1013 دیده می‌شود؛ بنابراین، محله دیمج دست کم از اواخر دوره صفوی وجود داشته است، احتمالا این محله در دوره صفوی گذر مهمی در محله بزرگ ابهر بوده که بعدا خود تبدیل به محله شده است.

معماری حمام‌های قدیمی شهر قزوین

ضرورت رعایت دستورهای فقهی، طبی و تاثیر گفتار محتسبان درباره چگونگی استحمام، معماران را ملزم به رعایت نکات مورد نظر آنان در طراحی فضاهای حمام کرد. این خود باعث شکل‌گیری سلسله مراتب فضایی مشابه در حمام‌های طول دوران اسلامی شد. (فخار تهرانی، ابن‌اخوه در آیین شهرداری، می‌نویسد: بدان که اثر طبیعی گرمابه گرم شدن به وسیله هوای آن و خیس شدن بـه وسیله آب آن است، سرای اول خنک‌کننده و خیساننده و سرای دوم گرم و نرم‌کننده و سرای سوم گرم و خشک‌کننده است.

فضاهای اصلی در حمام‌های قدیمی به گونه‌ای از یکدیگر تفکیک شده‌اند که دما و رطوبت هر فضا نسبت به فضای مجاور تنظیم می‌شد و از خطر بیماری فرد به دلیل ورود به فضای گرم و خروج ناگهانی به فضای سرد تا حدود زیادی پیشگیری می‌شد. این قاعده در حمام حاج میرحسن هم رعایت شده است.

حمام حاج میرحسن و شیوه ساخت آن

مساحت حمام 850 متر مربع و دارای تمام عناصر اصلی حمام‌های قدیمی ایرانی شامل هشتی ورودی، بینه، میاندر، گرمخانه، خزینه و چال حوض است.

حمام حاج میرحسن داخل زمین واقع شده و بام آن حدود یک متر و نیم از سطح کوچه ارتفاع دارد.

این شگرد علاوه بر اینکه امکان سوار شدن آب قنات را به حمام فراهم می‌آورده، تبادل حرارتی را در زمستان و تابستان میان داخل حمام و فضای خارج آن به حداقل می‌رسانده؛ در واقع خاک همچون عایقی حرارتی عمل می‌کرده است. همچنین قرار گرفتن بنا در دل زمین مقاومت آن را در برابر خطر زلزله افزایش می‌دهد.

ورود به جلوخان نیم هشت حمام با یک پله به ارتفاع 40 سانتی‌متر از سطح کوچه خطیبی انجام می‌گیرد.

ورودی ایوان مانند حمام دارای تزئینات تلفیق کاشی و آجر به رنگ‌های سبز و سیاه است.

درب ورودی، چوبی و جدید ساخت است که به سبک درهای قدیمی حمام‌های قزوین ساخته شده است و کوبه زنانه و مردانه دارد.

یکی از مالکان و احتمالا مالک عمده حمام حاج بابای محمدی بوده است.

گفته شده که دو سهم و نیم از سیزده سهم حمام در این تاریخ در اختیار خاندان امیرشاهی بوده است.

از درگاه حمام با فرود از چهار پله به ارتفاع تقریبی 20 سانتی‌متر به کف هشتی حمام می‌رسیم. پلان هشتی مربع شکل و کف آن آجرفرش است. در دیوارهای هشتی تعدادی طاقنما تعبیه شده است که هم فضا را از یکنواختی بیرون آورده و هم تعداد اضلاع را افزایش داده‌اند تا گنبد بر فراز آن برپا شود. از هشتی با یک چرخش 90 درجه وارد دالانی می‌شویم و پس از عبور از پلکانی با هشت پله و به ارتفاع تقریبی 2/5 متر، به مدخل ورود به سربینه می‌رسیم .

«سربینه» فضایی هشت وجهی است که سقف آن گنبدی است و نورگیری مدور به قطر تقریبی در سقف آن دیده می‌شود. در تعمیرات و بازسازی‌های اخیر، پیرامون این نورگیر هواکش و نورافکن نصب کرده‌اند. پیرامون فضای هشت‌وجهی «بینه» غرفه‌هایی با طاق جناغی برای رختکن ساخته شده است. غرفه ضلع شرقی بینه (رختکن شرقی) از دو فضای متصل به هم تشکیل شده که هر دو فضا با  گنبدهای چهارطرف مسقف شده‌اند و نورگیری به قطر تقریبی50 سانتی‌متر دارد. کف غرفه‌ها در حال حاضر 90 سانتی‌متر از کف بینه بالاتر است و در وسط بینه یک حوض هشت‌وجهی سنگی دیده می‌شود.

ورود به «میان در» از ضلع شمالی بینه میسر است. «میان در» به شکل راهرویی مستطیل شکل است که در ضـلع غربی آن آبریزگاه  قرار داشته است. در حال حاضر نیز آبریزگاه در این قسمت تعبیه شده است.

«گرمخانه» فضایی چهاروجهی است که پوشش سقف آن گنبـدی و دارای نـورگیر اسـت. نصب نورگیرهایی موسوم به جام‌خانه، که دارای سوراخ‌هایی بود که داخل آنها شیشه‌های محدب قرار داده می‌شـد، به منظور حداکثر استفاده از نور طبیعی برای حمام، زیرا طراحی حمام‌ها بـه گونه‌ای بوده که کمترین تبادل حرارتی با فضای بیرون داشته باشد، این موضوع و نیز رطوبت موجود در حمام‌ها امکان استفاده از وسایل روشنایی همچون پیه‌سوز و چراغ را به حداقل ممکن می‌رسانده است و در صورت ضرورت، گرمابه‌دار برای پیشگیری از آلودگی هوای حمام پس از رفع ضرورت، چراغ را در خارج از حمام خـاموش می‌کرده.

خزینه‌ای در ضلع شمالی گرمخانه واقع بوده و دو حوضچه  در دو طرف خزینه قرار داشته که اکنون پر شده است.

در ضلع غربی گرمخانه، خزینه دیگری واقع است. در حال حاضر توسط این فضا از طریق یک درگاه بـه فضایی تقریبا مستطیل شکل می‌رسیم که با یک رشته پلکان به بام راه می‌یابد. در مقایسه با سایر حمام‌ها، کـه راهیابی به تون از طریق بام حمام میسر بوده است و همچنین موقعیت آن، که در پشت خزینه واقع است، این قسمت تون و انبار سوخت حمام بوده که در مرمت‌های اخیر به این شکل درآمده است.

در فصل گرم، مردان در چال‌حوض شنا و آب بازی می‌کرده‌اند. در ضلع جنوبی چال حوض اتاقک کوچکی با سقف گنبدی و بدون نورگیر مشاهده می‌شـود کـه کـاربرد آن مشخص نیست و احتمالا مدخل ورود آب قنات به چال‌حوض حمام بوده است .

تامین آب گرمابه حاج میرحسن

آب مورد نیاز حمام را در گذشته قنات خمارتاشی، که از محلات دیمج و سکه شریحان می‌گذشته و همچنین قنات شاه، که بنای آن روبروی حمام شهید بوده؛ تامین می‌کرده‌اند. آب قنات پس از ورود به حمام در مسیرهایی که با تنبوشه‌های سفالی برای آن در نظر گرفته بودند و به کمک فشار ناشی از اختلاف سطح به محل مورد نظر می‌رسیده است. خدمه حمام از مسیر آب اطلاع داشتند و در موقع لزوم با برداشتن و یا گذاشتن یک توپی، مسیر آب را باز یا مسدود می‌کرده‌اند .

تیان حمام قاجاری قزوین

حرارت مورد نیاز حمام حاج میرحسن در گذشته، همانند سایر حمام‌های قدیمی ایران، با سوزاندن مواد آلی همچون خار و خاشاک، برگ‌های خشک و فضولات حیوانی در تون تامین می‌شد. تون خارج از فضای زیستی حمام و در زیر دیگ خزینه حمام قرار داشت. دود ناشی از احتراق مواد آلی در آغاز توسط دودکشی که مستقیما از تون به بام راه داشته خارج می‌شد. پس از آنکه آتش کاملا شعله‌ور می‌شد، این دودکش را مسدود کرده، دود و گرمای ناشی از احتراق را وارد شبکه‌هایی به نام گربه‌رو در زیر حمام می‌کردند.

ابعاد مسیر گربه‌روها به گونه‌ای است که یک انسان بتواند با حالتی خمیده داخل آن رفته، آن را تمیز کند.

عبور دود گرم از زیر گرمخانه و بینه، منجر به گرم شدن فضای گرمخانه و بینه می‌شده و سرانجام به بام راه می‌یافته است. تعداد گربه‌روها در زیر بینه بسیار کمتر از گرمخانه بوده است.

سیستم دفع فضولات حمام

سیستم قدیمی فاضلاب به احتمال قوی مشابه سایر حمام‌های قدیمی قزوین بوده؛  یعنی به شیوه حفر حلقه چاه‌های متعدد که به وسیله کانال به یکدیگر ارتباط داشتند.

نور حمام سابقا فقط از طریق نورگیرهای سقف، که اصطلاحا به آن «جام‌خانه» می‌گفته‌اند، تامین می‌شده است.

در حال حاضر حمام حاج میرحسن در تاریخ ۱۱مرداد ۱۳۸۴ به عنوان اثری تاریخی به ثبت ملی رسیده است و توسط کارگاه شیشه‌گری برای ساخت و پخت شیشه مورد استفاده قرار می‌گیرد.