«گراندهتل» بخشی از تاریخ معاصر کشور

رومینا اسماعیلی‌پور

دومین مهمان‌خانه قزوین و اولین نمونه هتل که به شیوه اروپایی و مدرن در قزوین احداث شد گراندهتل نام دارد.

مهمان‌خانه‌ای به مساحت ۳۰۰۰ مترمربع که در سال ۱۲۹۰ هجری شمسی در مرکز شهر، ضلع جنوبی کاخ چهل‌ستون و ضلع شرقی خیابان پیغمبریه ساخته شد.

در کتاب سیمای تاریخ و فرهنگ قزوین، نوشته پرویز ورجاوند درباره مالک و سازنده این بنا چنین نوشته شده است: مالک بنا ارباب برزو مهرشاهی از تجار زرتشتی بنام قزوین بود.

مالک گراندهتل چه کسی بود؟

در دوران قاجار چند خانواده زرتشتی که از یزد آمده بودند، در قزوین سکونت داشتند. آن‌ها بیشتر در محله بلاغی و خیابان نادری زندگی می‌کردند. در قیصریه بزازی داشته و در کاروانسرای وزیر تجارتخانه‌ای به‌ نام شرکت پارسیان را افتتاح کردند. این خانواده‌ها از آن جمله بودند: اردشیر هزاری، رشید هزاری، خسروی، ارباب بهمن و ارباب برزو.

ارباب بهمن، ریاست چاپارخانه و مهمان‌خانه بزرگ قزوین را بر عهده داشت. او تعدادی کالسکه، درشکه و دلیجان در اختیار داشت و به‌ کار حمل‌ونقل مسافر و پست می‌‌پرداخت. ارباب برزو همکار ارباب بهمن، نخست مغازه کفش و پارچه‌فروشی در مقابل عالی‌قاپو دایر می‌کند؛ سپس گراندهتل را می‌سازد و بعد از آن سینما ایران را دایر می‌کند و بنیان‌گذار برق قزوین می‌شود.

امروزه به ‌جز خانواده‌ آقای مهرشاهی فرزند ارباب برزو، خانواده زرتشتی دیگری در قزوین وجود ندارد.

مالکیت این بنا پس از ارباب برزو به فرزندان وی منتقل شد. اما سرانجام پس از ثبت ملی بنا در سال ۸۴/۵/۱۹ به شماره ۱۲۸۹۹ سازمان میراث فرهنگی، صنایع دستی و گردشگری استان این مجموعه را از وارثان خریداری کرد.

اولین هتل قزوین

بسیاری به اشتباه تصور می‌کنند که گراندهتل اولین هتل ساخته شده در قزوین است؛ در حالی که پیش از آن مهمان‌خانه بزرگی در سال ۱۲۶۸ ه.ش در خیابان عالی‌قاپو که بیشتر آبادی در آن نقطه متمرکز بود و در کنار پستخانه شهر قرار داشت ساخته شده بود.

در کتاب مینودر درباره تخریب این مهمان‌خانه نوشته شده است: مهمان‌خانه‌ای بزرگ را روبروی مسجد جامع بنیاد کردند که در آن موقع یکی از بناهای بسیار سودمند و مورد توجه بود و برای مسافرین به ویژه اروپایی‌ها بی‌اندازه اهمیت داشت. این مهمان‌خانه با حیاط چاپارخانه و عمارت تلگراف‌‌خانه سابق که در جنوب همین مهمان‌خانه بنا شده بود تمامی برای امتداد خیابان سپه و توسعه شهری قزوین خراب شدند.

موقعیت جغرافیایی گراندهتل

دکتر دبیرسیاقی در کتاب سیر تاریخی بنای شهر قزوین و بناهای آن گراندهتل را بدین شکل توصیف کرده است: دومین مهمان‌خانه به نام گراندهتل را ارباب برزو شاپور پارسی که بعدها نام خانوادگی مهرشاهی گرفت در شرق خیابان پیغمبریه که شمال آن گاراژ اقتصاد و جنوب آن کوچه‌ و گاراژ اطمینان بود در حدود سال‌های ۱۲۹۹ یا ۱۳۰۰ شمسی احداث کرد. مهمان‌خانه از طرف خیابان ۲ طبقه و از جانب حیاط ۳ طبقه بود. در جبهه خیابان در ۲ طرف درب ورودی چند مغازه قرار داشت و داخل رستوران هتل بود و طبقه‌ بالای دکان‌های رستوران اختصاص به اتاق‌‌های محل استراحت داشت. در جبهه جنوبی سالن سینما ساخته شده بود و در انتهای کوچه مورد اشاره، عدلیه قزوین در یکی از حیاط‌های دوران صفوی و عمارت تعمیر شده آن زمان مستقر بود. مجموعه محوطه مهمان‌خانه و گاراژ بالادست آن قسمتی از باغ سعادت‌آباد و گاراژ پایین‌‌دست محله حرمخانه‌ صفوی بوده است.

این متن از جمله محدود اشارات مکتوب راجع به گراندهتل قزوین است که راجع به آن در کمتر کتابی به توضیحات پرداخته شده است.

حتی با وجود این‌ که این مهمان‌خانه برای استراحت سفرای خارجی قبل‌ از ورود به تهران تاسیس شده بود؛ با این‌ حال در میان سفرنامه‌های موجود از این دوره، اشاره خاصی به آن نشده است‌. تنها فریال استارک که در سال‌های ۱۹۲۷ تا ۱۹۳۱ میلادی در ایران اقامت داشته در سفرنامه خود به‌ نام سفرنامه الموت، لرستان و ایلام راجع به آن توضیحات کوتاهی داده است.

سرنوشت ایران در مهمان‌خانه قزوین تعیین می‌شود

از رویدادهای تاریخی مهمی که در مکان گراندهتل قزوین روی داده است؛ حسین مکی در کتاب تاریخ ۲۰ ساله ایران می‌نویسد: «سرنوشت ایران در مهمان‌خانه قزوین تعیین می‌شود» به نقل از سرهنگ باقرخان معروف به (بمبی) از افسران قزاق و یاران رضاخان میرپنج به جلسه‌ مذاکره رضاخان و ژنرال آیرون ساید و اسمایس در گراندهتل قزوین چنین اشاره شده‌ است: چند روز قبل‌از حرکت قزاق‌ها از قزوین به طرف تهران، نزدیک غروب آفتاب در یکی از خیابان‌های قزوین به اتفاق رضاخان میرپنج قدم‌‌زنان از هر دری صحبت می‌کردیم. رضاخان پس‌از تشریح وضع عقب‌‌نشینی خود در جنگ‌های رشت شروع به انتقاد از وضع سیاسی و اجتماعی و نقد اعتبار مالی دولت کرد.

پس‌از پیمودن یکی دو خیابان نزدیک گراندهتل قزوین رسیدیم. رضاخان اظهار کرد که من در این مهمان‌خانه با یکی دو نفر ملاقات دارم. خواهش می‌کنم نزدیک درب مهمان‌خانه بایستید تا من ملاقات کرده و زود برگردم. رضاخان از پله‌ها بالا رفت و ملاقاتش بیش‌از نیم ‌ساعت به طول انجامید. من آهسته از پله‌ها بالا رفتم و به جستجوی رضاخان، از شکاف درب اتاق‌ها نگاهی دزدانه می‌انداختم تا این‌که مشاهده کردم رضاخان با ژنرال آیرون ساید و کلنل اسمایس و یکی ۲ نفر از افسران انگلیسی مشغول مذاکره است. روایات دیگری نیز مطرح هستند از قبیل این‌که در این هتل رضاشاه قرارداد نفت را در اتاق شماره ۱۷ منعقد کرد و یا این‌که در این هتل قراردادی بین رضاشاه از ایران از سفرای ۳ کشور روس، آمریکا و انگلیس در اتاق شماره ۱۷ منعقد شده ‌است.

راه‌های دسترسی به گراندهتل

گراندهتل دارای ۲ دسترسی از خیابان و ۱ دسترسی اختصاصی از ارگ صفوی است. ورودی اصلی بعد از خیابان پیغمبریه و در مرکز ضلع غربی بنا واقع شده‌است.

سومین دسترسی بنا، ورودی اختصاصی آن است که در ضلع شرقی بنا و مشرف به فضای سبز محوطه گراندهتل قرار دارد. این ورودی دارای چندین کاربرد بوده؛ از سویی ورود مهمانان اختصاصی از ارگ صفوی به هتل و از سویی‌ دیگر رفت‌وآمد مهمانان به حیاط و بهره‌‌مندی از فضای سبز زیبای آن را میسر می‌‌ساخته است. البته کارکنان هتل مستقیما می‌توانستند از این فضا به فضاهای خدماتی که در زیرزمین قرار داشت تردد کنند.

فضای داخلی بنا

زیرزمین دارای ۲ تالار ستون‌‌دار شبستانی در اضلاع شمالی و جنوبی است که هر یک حدود ۱۸۰ مترمربع وسعت داشته و از طریق درب‌های چوبی واقع در ضلع شمال با محوطه باغ مرتبط می‌شدند.

زیرزمین دربرگیرنده فضای خدماتی هتل مانند آشپزخانه، انبار و فضاهای جنبی آن بوده است. برای ستون‌های سالن ضلع جنوبی که کم‌تر در آن دخل‌ و تصرف انجام‌ شده حلقه‌های فلزی‌ای نصب شده است که با نصب زنجیر و صفحات چوبی، سکویی را به وجود می‌آوردند که بر روی آن‌ها وسایل و مواد غذایی آشپزخانه قرار می‌گرفته است.

از آن ‌جایی‌ که سالن شمالی بخشی از فروشگاه صنایع چوب بوده و تا چند سال گذشته از آن استفاده می‌شده است اقدامات حفاظتی و مرمتی از سوی مالک در آن انجام شده و نسبت به سالن‌های دیگر از وضعیت مطلوب‌تری برخوردار است.  از جمله مهم‌ترین دخل و تصرفاتی که در این قسمت انجام شده تخریب یکی از پوشش‌های گنبدی که در مرکزیت سالن واقع است می‌باشد تخریب این پوشش به علت ایجاد ارتباط مستقیم از طبقه همکف به زیرزمین بوده است که با ایجاد پلکان الحاقی تامین گردیده است.

پس‌از عبور از فضای ورودی اصلی فضایی به مساحت ۱۷ مترمربع قرار دارد که دربی چوبی و سرتاسری ارتباط آن را با سالن پذیرش (شاه‌نشین شمالی) برقرار می‌کند. در گذشته از هر ۲ درب شمالی و جنوبی امکان ورود به فضای پذیرش وجود داشت ولی طی الحاقات انجام ‌شده در بنا با ایجاد دیواری در مقابل این درب تنها از ضلع جنوبی می‌توان وارد شد. با توجه به این‌ که این فضا در مرکزیت طبقه‌ی همکف قرار دارد و کلیه دسترسی‌ها و سالن‌های مجاور و همچنین ورود و خروج مهمانان و پرسنل به طبقه اول و دیگر فضاهای ساختمان در این فضا قابل کنترل بوده؛ علاوه ‌بر این‌که نوعی فضای تقسیم بود پذیرش مهمان‌ها در این قسمت صورت می‌گرفته است.

طبقه اول این بنا شامل ۱۰ اتاق می‌شده که به همراه ۲ سرویس بهداشتی در انتهای ایوان شمالی و سرویس بهداشتی و حمام در بین اتاق‌های شماره‌ی ۴ و ۵ خدمات مورد نیاز مهمانان را تامین می‌کرده؛ این اتاق‌ها دارای ابعاد متفاوتی بوده و در مقایسه با اتاق‌های سالن‌های اصلی ساده‌‌تر به نظر می‌‌رسیده است.

تزئینات مدرن گراندهتل

عمده تزیینات به‌ کار رفته در بنا شامل کارهای چوبی بوده که در قسمت‌های مختلف مانند تالارهای طبقه همکف و طبقه اول که جزء زیباترین فضاهای بنا محسوب می‌شدند؛ در ضلع شمالی، آن‌ هم مشرف به حیاط با یک پنجره چوبی سرتاسر پوشیده شده بود. قابچه بالایی درب شمالی فضای بیضی ورودی به‌ طرز زیبایی با نقوش اسلیمی گره چینی گردیده بودند. همچنین درب کلیه اتاق‌ها و پنجره‌های بیضوی فوقانی نیز چوبی بوده و در نهایت سادگی، زیبایی خاصی به هتل می‌‌بخشیده است. سقف اتاق‌های مهمانان و راهروی میانی در طبقه اول تالارهای اصلی در طبقه همکف و اول، سقف ایوان‌ها در طبقه همکف و اول از یک قاب‌بندی ساده مربع شکل چوبی تشکیل شده بود که هم نقش سازه‌ای داشته و در سبک‌سازی بام موثر بود و هم جنبه‌ تزیینی داشته است.

کاربرد کاشی به‌عنوان یکی از مصالح تزیینی تنها در ورودی شمالی بنا مشاهده می‌شده و شیوه اجرای آن از نوع کاشی‌ کاری معرق بوده است.

از آن‌جا که کاربرد سنگ در بنا صرفا به ستون‌های ایوان شمالی محدود می‌‌گردید تزیینات سنگی نیز در آن بخش وجود داشت. سرستون‌ها دارای تزئیناتی با نقوش گیاهی و هندسی بوده و پایه ستون‌ها هم از قطعاتی با فرم‌های هندسی تشکیل شده بود که مهارت استاد سنگ‌تراش را نمایان می‌ساخت.

اما در نهایت، امروزه به تاریخ سال  ۱۴۰۲شمسی هیچ اثری از آن شکوه و عظمت اولین هتل مدرن قزوین به چشم نمی‌آید.

این بنا در اثر بی‌توجهی‌هایی که سالیان متمادی از جانب مالک فعلی‌اش، یعنی میراث فرهنگی استان بر آن گذشت به وضعیت وخیمی دچار شده است. این عدم رسیدگی‌ها نه تنها در سال‌های اخیر بلکه از دهه ۸۰ یعنی زمان انتقال مالکیت گراندهتل به میراث فرهنگی مصادف با ثبت ملی آن آغاز گردید.

شاید مسئولین فراموش کرده باشند که ثبت یک بنا به عنوان اثر ملی کافی نیست و اگر یک اثر فاخر تاریخی رسیدگی‌های مورد نیاز را دریافت نکند و دچار نابودی شود، ثبت آن حتی به عنوان میراث جهانی هم، چندان تاثیرگذار نخواهد بود.

فرونشست کامل قسمت‌هایی از هتل

ضلع شرقی بنا دارای یک ساختمان با دو طبقه بوده است. این قسمت تا ۴ سال پیش نیز برقرار بوده اما امروزه کوچک‌ترین اثری از آن به چشم نمی‌آید و بر اثر فرسودگی بسیار و تحمل بار در فصل زمستان به صورت کامل فرو ریخته است.

تاکنون حتی کوچکترین اقدامی برای حفظ بنا به جز احداث داربست‌ها و اقداماتی جهت جلوگیری از ریزش مصالح بر سر مردم انجام نشده است.

حال که اکثر قسمت‌های هتل از بین رفته و چیزی جز تاریخ شفاهی و بعضا کتبی از عظمت آن باقی نمانده است با جذب سرمایه‌گذار شخصی، طرح مرمت آن آغاز شده است.

آغاز طرح مرمت گراندهتل

علیرضا خزائلی مدیرکل میراث فرهنگی صنایع دستی و گردشگری گفت: گراندهتل در دوره‌های مختلف سرمایه‌گذاران متعددی داشته است که حدود ۲ سال و نیم پیش آخرین سرمایه‌گذار نسبت به اقاله قرارداد اقدام کرد. در نتیجه مساعدت مدیرعامل صندوق احیا، فراخوان و آگهی که در این مدت منتشر شد؛ به عقد قرارداد با سرمایه‌گذار جدید آقای شفیعی منجر شد.

وی تصریح کرد: کاربری بنا پذیرایی و اقامتی خواهد بود. در سال‌های گذشته این طرح به تایید کمیته فنی صندوق احیا رسیده و از این منظور سرمایه‌گذار جدید به مشکلی برای تصویب طرح‌هایش بر نخواهد خورد. نوع مشارکت نیز به صورت قرارداد سرمایه‌گذاری، بهره‌برداری اجاره و واگذاری خواهد بود.

شهاب طلایی شکری مدیرعامل صندوق مرمت و احیای بناهای تاریخی گفت: بنای گراندهتل به عنوان بخشی از هویت تاریخی قزوین مورد استفاده گردشگران قرار می‌گیرد.

باوجود تلاش‌هایی که بعد از دهه ۸۰ برای مرمت این مجموعه به کار گرفته شد ما موفق شدیم که در این دوره، مجددا پروژه‌ای را به منظور احیای بخشی از هویت تاریخی قزوین انجام دهیم.

مجموعه گراندهتل بخشی از تاریخ معاصر کشور را روایت می‌کند. برای اولین بار در صندوق برای پروژه‌ای مراسم آغاز مرمت برگزار می‌شود که نشان از اهمیت آن دارد.

طلایی تصریح کرد: شروع این پروژه احیای گردشگردی در استان است. کاربری‌ای که برای این بنا در نظر گرفته شده است همان کاربری سابق است و جزو معدود بناهایی محسوب می‌شود که صندوق با کاربری زمان تاسیسش‌ آن را احیا می‌کند‌.

طلایی افزود: این مجموعه هم کاربری اقامتی پذیرایی دارد و هم  یک جاذبه‌ی گردشگری محسوب می‌شود.

وی تاکید کرد: این کار فقط احیای کالبدی بنا نیست بلکه احیای روایت‌هایی است که در این بنا صورت گرفته و بخشی از خاطرات تلخ و شیرین مردم ایران است که باید به درستی بازگو شود.