«کودکان» قربانیان خاموش جامعه

رومینا اسماعیلی‌پور

در این شماره می‌خواهیم نگاهی به یک پرونده کودک آزاری توسط نامادری‌اش بیاندازیم. در این گزارش که در روزنامه «شرق» آمده، نوشته شده: «نامادری بر روی قفسه سینه دختر ۱۰ ساله نشسته و شلنگ گاز را در دهانش چپانده، فندکی در دست گرفته و با فریاد، بچه‌ها را تهدید کرده تا اگر چیزی به پدرتان بگویید شما را خواهم کشت! همان موقع به دلیل فریاد کودکان در حیاط خانه، سروکله همسایه‌ها برای کمک پیدا می‌شود و آنها شاهد این ماجرا می‌شوند. چند ماه بعد، همین نامادری با الکل، پاهای دختر دیگر را به آتش می‌کشد؛ پاهایی که به دلیل جراحت دیگر مثل قبل نخواهد بود.» این بخشی از روایت‌های کودک‌آزاری است که روزهای قبل در دادگاه مطرح شده، ولی قاضی برای نامادری حکم برائت صادر کرده است!

حتی پدر اشاره می‌کند در ساعت‌هایی که خانه نبودم، دخترهای قد و نیم قدم را با دست و پای بسته به حمام می‌انداخته، کف حمام را آغشته به شامپو می‌کرده تا تکان نخورند یا برای تنبیه دخترم را به داخل قبری در یک قبرستان متروکه انداخته و با چاقویی زیر گلو، آنها را تهدید می‌کرده تا چیزی به من نگویند؛ درحالی که من برای همه اینها مدرک دارم و حق دخترهایم را خواهم گرفت.

در دادگاه اول دخترها و همسایگانی که شاهد ماجرا بودند، به این موضوع شهادت دادند ولی در دادگاه تجدیدنظر در کمال بی‌‌توجهی به حقوق کودکان، اعلام کردند اظهارات کودکان دلیل محسوب نمی‌شود؛ در حالی که قاضی کودکان را به دادگاه فراخواند و با آنها صحبت کرد. حتی در نوع دیگر خشونت، همسایه‌ها شاهد بودند و از این صحنه‌ها عکس هم گرفته بودند که دختر کوچک‌تر که الان پنج سال دارد، وقتی سه ساله بوده نامادری او را داخل کوچه می‌خوابانده و در را بر روی او می‌‌بسته. به‌طور کلی حتی اگر این صحبت‌ها قابل استناد نباشد، شهادت کودکان به‌عنوان نشانه‌ای برای قاضی علم ایجاد می‌کند و جهت کشف حقیقت قابل استناد است.»

طبق گفته‌های وکیل کودک آسیب دیده در این پرونده، از دادگاه تجدیدنظر خواسته بودند تا تمام شاهدان دوباره در دادگاه شرکت کنند:

«درحالی که یک بار همه آن افراد در دادسرا این کار را انجام دادند. باید توجه کنیم برای این اقشار بسیار دشوار است که از قرچک برای شهادت به میدان هروی بیایند و به دلیل دغدغه معیشتی که دارند، معمولاً محل زندگی خود را ترک نمی‌کنند. بنابراین در دادگاه تجدیدنظر حاضر نشدند. در حالی که دادگاه اول به دلیل جنبه عمومی قتل ۱۰ سال حبس به نامادری داد، ولی در دادگاه تجدیدنظر مادر تبرئه شد. در صورتی‌ که باید جهت بررسی سایر جرایم پرونده ازجمله کودک‌آزاری، ممانعت از تحصیل و موارد دیگر، قاضی این پرونده را ارجاع مجدد می‌داد. این خانم حدود دو تا سه ماه اجازه تحصیل به کودکان نمی‌داده و آنها را از مدرسه‌رفتن منع کرده و با تهدید اجازه نداده تا آنها به پدر خود اطلاع دهند. با وجودی که ممانعت از تحصیل هم جرم دیگری است. دادگاه تجدیدنظر می‌توانست نقض بگیرد که مثلاً حکم این دختر ما جنبه عمومی قتل نیست، ولی می‌توانست برای بررسی بیشتر پرونده را به دادسرا بفرستد تا برای سایر جرایم تحقیقات را تکمیل کنند. تحت هر شرایطی مصالح عالیه کودک، اولی بر هر چیز است. حتی اگر دادگاه به پدر هم شک دارد و سوال است که چرا بین خشونت‌های اعمال شده و اعلام شکایت آن یک سال تفاوت است، تا شاید پدر از زیر بار مهریه بیرون برود، باز با این حال حقوق کودکان باید در نظر گرفته می‌شد. اصلاً در این مرحله مدعی‌العموم باید شاکی ماجرا باشد، ولی پرونده اول بسته شد و ما برای سوختگی پای دختر بزرگ‌تر پرونده دیگری باز کردیم. بنابراین نیاز است تا قضات پرونده‌های حقوق کودک حتماً نسبت به آسیب‌های کودکان دید کاملی داشته باشند و آموزش‌های کافی دیده باشند تا با بینش جامع‌تری نسبت به کودکان حکم صادر کنند. برای مثال، این کودکان به هر مشاوری مراجعه کردند، آثار خشونت کاملاً مشخص بوده، اما دادگاه اصلاً وارد این مقوله نشد.»

طبق گزارش دیگر ، دختر ۱۴ ساله‌ای به نام بیتا که مبتلا به بیماری اوتیسم است بعد از طلاق پدر و مادرش نزد مادر خود زندگی می‌کرد تا اینکه مادرش در یک سانحه رانندگی جانش را از دست داد و این دختر نوجوان مجبور شد به خانه پدر و نامادری‌اش برود.

مهتاب حسینی ـ رئیس اداره بهزیستی سیرجان ـ درباره وضعیت پرونده این دختر نوجوان گفته است: از آنجا که مادر بیتا از وضع مالی خوبی برخوردار بود و بیتا هم تنها وارث اوست، پدرش با انگیزه تصاحب ثروت همسر سابقش بیتا را مورد شکنجه جسمی قرار می‌داد تا وکالت اموال را به دست آورد.

بعد از اطلاع از این کودک‌آزاری، بر اساس شواهد و گزارش‌های اورژانس اجتماعی مشخص شد که بیماری بیتا باعث شده که او علاوه بر نداشتن قدرت دفاعی قادر به اعلام گزارش هم نباشد. با گزارش خبر این کودک آزاری به مسئولان بهزیستی آن‌ها به بررسی ماجرا پرداختند و مشخص شد این دختر نوجوان از ناحیه دست، آرنج و پا دچار سوختگی شدید است و در ناحیه دست و پا شکستگی‌هایی دارد و شواهد نشان می‌دهد پدر بیتا مدت‌ها به دخترش اجازه نمی‌داده که با خانواده مادری‌اش ملاقات کند که پس از برملا شدن این کودک‌آزاری، دادستانی سیرجان تحقیقات درباره پرونده را آغاز کرده است.

اما کودک‌آزاری چیست و به چه نوع رفتاری عنوان کودک آزاری اطلاق می‌شود؟

کودک آزاری عبارت است از هرگونه رفتاری که به تمامیت جسمانی، روانی، رشد و فردی و اجتماعی و یا شأن انسانی کودک لطمه‌ای وارد کند.

کودک‌آزاری جسمانی

آزار جسمی کودک منجر به آسیب جسمی بالفعل یا بالقوه وی می‌گردد. این رفتار در حیطه‌‌ی رابطه‌ی مسئولیت، اعتماد و یا اعمال اختیارات فرد انجام می‌شود. بدین معنا که بیشتر توسط افرادی که اختیار و یا مسئولیت نگهداری کودک را برعهده دارند و کودک نسبت به آن‌ها اعتماد دارد صورت می‌گیرد. این رفتار به ‌صورت عمدی و با سوءنیت خاص منجر به ورود صدمه به کودک می‌شود و یا درنتیجه اعمال تربیتی و تأدیبی والدین که به منظور تنبیه کودک صورت می‌‌پذیرد واقع می‌شود.

از نظر میزان ارتکاب، آزار جسمی را می‌توان بعد از غفلت و بی‌توجهی یکی از شایع‌ترین شیوه‌های آزار کودکان به‌شمار آورد. برخی از مصادیق آزار جسمی عبارتند: از شلاق زدن، ضربه زدن، لگد زدن، سوزاندن، پرت کردن و هل دادن، خفه کردن، گاز گرفتن و… آزار جسمی ممکن است به سلب حیات از کودک و یا معلولیت و نقص عضو دائمی طفل منجر گردد.

کودک‌آزاری عاطفی

آزار عاطفی به معنای قصور در فراهم نمودن محیط حمایتی مناسب برای رشد کودک می‌باشد. چنین محیطی شامل مجموعه تعلقات و وابستگی‌های ابتدایی می‌شود که بر مبنای آن‌ها کودک این امکان را کسب می‌نماید تا شایستگی‌های عاطفی و اجتماعی‌اش را متناسب با استعدادها و توانایی‌های بالقوه خود در جامعه‌ای که در آن زندگی می‌کند بروز دهد.

رفتارهایی که نسبت به کودک صورت می‌گیرد و منجر به ورود آسیب به سلامتی و رشد جسمی و روانی روحی و اخلاقی و اجتماعی او می‌گردد یا احتمال بروز چنین آسیب‌هایی را ایجاد می‌نمایند، در زمره آزار عاطفی قرار می‌گیرند.

کودک‌آزاری جنسی

کودک‌آزاری جنسی عبارت است از: درگیر نمودن کودک در فعالیت جنسی که وی به‌ طور کامل آن را درک نمی‌کند و ناتوان از ابراز رضایت آگاهانه است؛ یا کودک برای انجام آن به ‌لحاظ رشدی آماده نیست و نمی‌تواند به آن رضایت دهد یا درگیر کردن کودک در فعالیت جنسی که قانون‌ها و تابوهای اجتماعی را نقض می‌کند.

آزار جنسی طیف گسترده‌ای از رفتارها را دربرمی‌گیرد. برخی از مصادیق این عمل به این صورت است: اغوا نمودن و یا اجبار کودک به وارد شدن در هرگونه رفتار جنسی غیرقانونی، استفاده و بهره‌کشی از کودک در فحشاء و دیگر رفتارهای جنسی غیرقانونی، استفاده از کودکان در راستای تهیه مطالب هرزه‌نگاری و…

بستر مادی ظهور رفتارهای آزاردهنده

امکانات و تکنولوژی مدرن نه تنها به شکلی ناخواسته در خدمت رشد و توسعه‌ی غیرقابل کنترل برخی از شدیدترین گونه‌های کودک آزاری و سوءاستفاده جنسی از اطفال قرار گرفته، بلکه گونه‌های جدیدی از کودک آزاری را که در سطح جوامع سنتی کمتر نشانه‌ای از آن دیده می‌شد را به وجود آورده است.

ابداع وسایل حمل‌ونقل مدرن و پیشرفته که امکان انتقال سریع انسان را در کمترین زمان ممکن به سایر نقاط جهان فراهم می‌آورد، شرایط ایجاد قاچاق گسترده و حیرت‌انگیز کودکان به منظور ارتکاب شنیع‌ترین رفتارهای جنسی را فراهم آورده است. با بهره‌گیری از وسایل مدرن ارتباطی به ویژه اینترنت شرایط کاملاً مطلوبی در جهت رشد صنعت پورنوگرافی و عرضه‌ی تصاویر برهنه اطفال به منظور جذب منحرفین جنسی و فروش کودک به مشتریان ایجاد شده است.

همچنین امکان تبادل اطلاعات و حتی معاوضه کودکان میان سوءاستفاده کنندگان نیز از این طریق به وجود آمده. مجموعه تحولات در جوامع امروزی منجر به تشکیل باندهای تبهکاری ملی و بین‌المللی فساد و فحشا در سطح اغلب کشورهای جهان شده‌ است.

بررسی آمار کودک آزاری در یکی از مدارس تهران

مطالعه‌ای در بین 2240 نوجوان دبیرستانی تهرانی انجام شد. این گروه شامل 1175 دختر و 1065 پسر در گروه سنی 14 تا 18 سال بود. از این تعداد، 1362 نفر (حدود 60 درصد) به1600 مورد کودک‌آزاری اشاره کردند (بعضی به دفعات مورد آزار قرار گرفته بودند). تعداد106 نفر (5/4 درصد از مجموع و 6/6 درصد از آزاردیدگان) گزارش کردند که در معرض آزار جنسی قرار گرفته‌اند و 32 درصد از دانش‌آموزان حداقل به یک مورد بی‌توجهی و غفلت اشاره کرده‌اند. از کسانی که مورد آزار قرار گرفته بودند، 61 درصد از آزار جنسی، 33 درصد از آزار عاطفی و 6/6 درصد از آزار جسمانی خبر دادند. عادی‌ترین انواع آزار جسمی، سیلی خوردن (48 درصد) کتک خوردن با چوب یا وسایل دیگر (17 درصد) لگد زدن (15 درصد) پرت کردن (10 درصد) و گازگرفتن (4 درصد) بود. در 69 درصد از موارد، کودک آزار یا عضو خانواده بود (22 درصد) یا خویشاوند نزدیک (31 درصد) یا آشنای خانوادگی (16 درصد). این بررسی همبستگی قابل ملاحظه و مستقیمی را بین کودک‌آزاری و شدت افسردگی کودکان آزار دیده نشان می‌دهد.

اقدامات پیشگیرانه

کودک‌آزاری یک پدیده است و مانند پدیده‌های دیگر، عوامل مختلفی زمینه‌ساز بروز و علت وقوع آن می‌شود.

علل شکل‌گیری پدیده کودک آزاری در جوامع مختلف (توسعه‌یافته، در حال توسعه و توسعه توسعه‌نیافته) با توجه به فرهنگ و قوانین حاکم بر آن جوامع متفاوت است. به ‌عنوان مثال: کارشناسان معتقدند که این پدیده در کشورهای جهان سوم، ناشی از ناآگاهی است؛ حال آن که در کشورهای توسعه یافته و صنعتی از ضعف بنیان‌های خانوادگی ناشی می‌شود.

در میان محققان و پژوهشگران در زمینه کودک آزاری، درمورد این مسئله اتفاق‌نظر وجود دارد که تنها یک علت واحد، باعث بروز این پدیده نمی‌شود و در نتیجه یک راه‌حل واحد به منظور از بین بردن یا کاهش آن وجود ندارد. به منظور پیشگیری از وقوع آن وجود یک سلسله برنامه‌های پیشگیرانه لازم است. با بررسی برنامه‌ها و اقدامات صورت گرفته در این خصوص این نتیجه حاصل می‌شود که تمرکز بر خانواده‌ها،کودکان و جوامع می‌باشد و تقویت و تحکیم بنیان خانواده، افزایش آگاهی کودکان و همچنین تقویت جوامع با از بین بردن فشارهای محیطی مبنایی ترین اهداف این برنامه‌ها را تشکیل می‌دهد.

مراقبت و آموزش‌های جنسی به کودکان

در چند وقت اخیر، پیام‌هایی از یک گروه تلگرامی تحت عنوان «چگونه با کودکان روابط جنسی برقرار کنیم» در فضای‌ مجازی منتشر شد. در چند پیام موجود افشا شده از این گروه تلگرامی، شیوه‌های فریب والدین جهت مراقبت و نگهداری از فرزندانشان، روش‌های برقراری رابطه جنسی با کودکان و چگونه ساکت نگهداشتن کودکان پس از تعرض جنسی آموزش داده شده بود.

مساله‌ای که از طرف والدین بسیار مورد غفلت واقع می‌شود و فرصتی مناسب برای پدوفیل‌های (بیماران و منحرفان جنسی) در کمین‌نشسته فراهم می‌کند؛ عدم آموزش صحیح و اصولی جنسی به کودکانشان است.

تعدادی از والدین از بیان کردن چنین مسائلی به فرزندان خود احساس شرم می‌کنند. عده‌ای دیگر تصور دارند که صحبت راجع به خود مراقبتی‌های جنسی به کودکان، زمینه‌ساز بلوغ زودرس در آنها می‌شود.

این در حالی است که همین ناآگاهی‌های کودکان نسبت به حریم شخصی خودشان، بستر سوءاستفاده‌ها و آسیب‌های جنسی جدی‌ای را برای آنها فراهم می‌کند.

***

در ادامه به سراغ چند والدین رفتم و در گفت‌وگویی این سوال را مطرح کردم که آیا با آموزش جنسی به فرزندان خود از سنین پایین موافق هستند یا خیر؟

ـ از سه سالگی به دخترم یاد دادیم که برخی از نقاط بدنش خصوصی هستند و نباید توسط شخص دیگری لمس شده و یا دیده شود.

ـ ترجیح می‌دهم قبل از اینکه بچه‌هایم در محیط بیرون و گروه دوستان با چنین مسائلی آشنا شوند، خودم و همسرم قبل از رسیدن به سن بلوغ آموزش‌های لازم را به آنها داده باشیم تا به انحراف و گمراهی کشیده نشوند.

ـ قصد دارم وقتی کمی پسرم بزرگ‌تر شد با کمک مشاور و روانشناس کودک او را نسبت به این مسائل آگاه کنم.

برخورد قانون با کودک آزاری

وکیل فرنیان‌فر در توضیح حمایت‌های قانونی از کودکان آزار دیده می‌گوید: تصویب قانون حمایت از اطفال و نوجوانان در سال 1381 قدم مفید و موثری بود که قانونگذار در راستای حمایت از اطفال در جامعه‌ی ما برداشته است.

بر اساس این قانون هرگونه عمل، شکنجه، رفتار، ترک فعل و سوء رفتار و به طور کلی هر اقدامی که موجب آسیب و صدمه به کودک گردد جرم تلقی و با مرتکبین آن برخورد قانونی می‌شود. مرتکبین کودک‌آزاری می‌تواند والدین و یا اشخاص ثالث باشند و هیچ تفاوتی از این نظر وجود ندارد. چنانچه سوءرفتار والدین با کودک محرز باشد، کودک‌آزاری مسلم است و با مجازات‌های قانونی مربوطه همراه خواهد بود.

اهمیت جرم کودک‌آزاری تا به آنجاست که قانون برای شاهدان کودک‌آزاری که در صورت مشاهده‌ی چنین موضوعی، هیچ اقدامی انجام نمی‌دهند نیز مجازات تعیین نموده و افراد را مکلف دانسته که در صورت مشاهده‌ی هر یک از موارد و مصادیق کودک‌آزاری موضوع را بلافاصله به مقامات قانونی گزارش نمایند. هرگونه تخلف و سهل‌انگاری در این موضوع با مجازات حبس و جزای نقدی برای فرد مرتکب همراه خواهد بود.

نگاهی به مجازات کودک آزاری

فرنیان‌فر توضیح می‌دهد: در رابطه با مجازات کودک‌آزاری بایستی به نوعی جرم و عمل ارتکابی را بررسی نماییم. در خصوص جرم کودک آزاری دایره‌ی وسیعی از جرایم مختلف تعریف شده و طبیعتا آثار و تبعات این جرایم با یکدیگر متفاوت است. برای مثال: آزار جنسی کودک به مراتب سنگین‌تر از آزار و اذیت لفظی و یا کتک زدن کودک می‌باشد. در نتیجه قانونگذار مجازات‌‌های متفاوتی برای این جرایم در نظر گرفته و مجازات کودک‌آزاری بسته به نوع و نحوه‌ی آن متفاوت است.

درصورتی که کودک‌آزاری به شکل شکنجه و آزارجنسی کودک باشد، مجازات از نوع درجه 5 و یا 6 تعیین می‌شود که با حبس و جریمه نقدی برای فرد مجرم همراه است. هرگونه بهره‌کشی جنسی از کودک، لمس همراه با عنف از سوی محارم کودک و اشخاص ثالث و سایر آزارهای جنسی شامل مجازات درجه 5 خواهد بود.

برای آزارهای غیرجنسی و غیرجسمی که در دسته آزار و اذیت‌های روحی همراه قرار می‌گیرد، مجازات‌هایی از نوع درجه 7 و درجه 8 تعیین شده که در هر مورد متفاوت است.

سایر جرایم منتسب به کودک‌آزاری از منظر مجازات‌های مربوطه متفاوت است. در نظر داشته باشید که جرم کودک‌آزاری از جمله جرایم غیرقابل گذشت به حساب می‌آید و برای تعقیب شاکی خصوصی، نیازی به تنظیم و ثبت شکایت نیست. همچنین در صورت گذشت شاکی خصوصی مجازات فرد مجرم پابرجاست و اجرا خواهد شد. چرا که چنین جرایمی در زمره‌ی جرایم عمومی قرار دارند که ارتباط مستقیم با احساسات جمعی جامعه دارند. از این‌رو به شدت تاثیرگذار است.

مرجع صالح به رسیدگی

این وکیل دادگستری ادامه می‌دهد: پرونده‌های کودک‌آزاری برحسب مورد در دادسرای عمومی و یا دادسرای اطفال مورد بررسی قرار می‌گیرد. دادگاه صالح رسیدگی به جرم کودک‌آزاری در پاره‌ای موارد دادگاه کیفری است و در جرایم سبک‌تر و خفیف‌تر، دادگاه خانواده به عنوان دادگاه صالح برای رسیدگی به پرونده شناخته می‌شود.

نحوه مداخله در موارد کودک آزاری

مرکز فوریت‌های ۱۲۳

در خصوص کودک آزاری، در اکثر موارد دخالت سازمان بهزیستی با کمک خط ۱۲۳ انجام می‌شود. کارشناسان برحسب اعلام به این کمیسیون ابتدا بنا بر نظر خود صحت و سقم صحبت‌های تماس گیرنده را بررسی می‌کنند و در صورت ضرورت اقدام فوری، موضوع به تیم سیار گزارش می‌شود. تیم سیار نیز وارد عمل می‌شود و در ابتدا سعی در حل کردن قضیه در محل می‌کند و در صورت عدم موفقیت بعد از کسب مجوز، موضوع را به مراکز مداخله در بحران هدایت می‌کند، تا در آن‌جا اقدامات ضروری انجام پذیرد.

بنا به پیش‌نویس دستورالعمل اجرایی مرکز مداخله در بحران مصاحبه اولیه و تخصصی با کودک و احیاناً نزدیکان وی در خصوص مشخصات فرد آزاردیده و مسبب حادثه، نوع آزار یا مسامحه، مدت آزار، عوارض آزار و کمک‌های ارائه شده در مرکز مداخله در بحران به انجام می‌رسد. سپس موضوع حسب مورد به مددکار اجتماعی و مشاوران حقوقی ارجاع داده می‌شود تا کارها را پیگیری کنند.