کاهش۱۸ متری تراز آب خزر تا پایان قرن

مطالعات نشان می‌دهد تا پایان قرن حاضر تراز آب دریای خزر بین ۹ تا ۱۸ متر کاهش خواهد یافت که تاثیر منفی بر تالاب‌های ساحلی به ویژه تالاب انزلی و خلیج گرگان خواهد داشت؛ به طوری که گفته می‌شود انزلی تا ۳۵ سال دیگر کاملا خشک و خلیج گرگان تا ۱۰ سال آینده شرایط بسیار خشکی را تجربه خواهند کرد.

گروه جامعه ایرنا ـ دریای خزر بزرگترین دریاچه جهان با خط ساحلی هفت هزار کیلومتری، شمال کشور را به بهشتی زیبا تبدیل کرده است؛ به طوری که سالانه میلیون‌ها مسافر و گردشگر را به سوی خود می‌کشاند. از طرفی زیستگاه گونه‌های جانوری آبزی و کنار آبزی زیادی به شمار می‌رود که ماهی خاویاری و فک خزری سنبل این پهنه آبی است و آن را به منطقه ارزشمندی برای ایران و کشورهای اطراف خود تبدیل کرده است.

اما همین پهنه آبی ارزشمند طی قرن‌ها همواره دستخوش تغییرات زیادی بوده و فراز و نشیب‌های بسیاری از جمله نوسان تراز آب را از سر گذرانده است. از دوران ساسانیان یعنی حدود ۱۵۰۰ سال قبل سطح تراز آب دریای خزر افتی به اندازه منهای ۳۳ داشت، یعنی به ۳۳ متر پایین‌تر از سطح آب اقیانوس‌ها رسید، این افت آب باعث شد تا تپه‌های ماسه‌ای در سواحل جنوبی دریای خزر شکل بگیرند تپه‌هایی که امروزه در میانکاله و زیباکنار می‌بینیم حاصل همان پسروی گسترده است، اما بعد از آن بین سال‌های ۱۹۷۷ تا ۱۹۹۵ به طور ناگهانی دوباره سطح تراز آب افزایش یافت به طوری که قسمت‌های زیادی از اراضی و حتی خانه‌های بسیاری در خط ساحلی به زیر آب رفتند، بنابراین نوسان تراز خزر در طول تاریخ همواره با آن بوده است.

حال چند سالیست که دوباره شاهد کاهش تراز آب خزر هستیم؛ به طوری که تحقیقی که در برخی دانشگاه‌های بزرگ دنیا انجام شده پیش‌بینی می‌شود که تا پایان قرن ۲۱ میلادی یعنی حدود ۷۶ سال آینده دریاچه خزر کاهش ترازی بین ۹ تا ۱۸ متر داشته باشد، مساله این است که وقتی تراز آب کاهش یابد چه بلایی بر سر تالاب‌های ساحلی مانند انزلی و یا خلیج گرگان خواهد آمد، شاید قرن‌های دور که تراز آب کاهش می‌یافت اثرش مانند امروز محسوس نبود چون جمعیت و فشاری که انسان بر محیط زیست وارد می‌کرد نسبت به امروز بسیار بسیار ناچیز بود و یا اینکه اصلا فشار و بهره‌برداری غیراصولی نبود از این‌رو حال اگر امروزه سطح تراز آب خزر کاهش یابد عواقب آن جبران‌ناپذیر خواهد بود، نمونه آن خشک شدن پهنه زیادی از خلیج گرگان و کم آبی تالاب انزلی است.

چندی پیش مجتبی ذوالجودی معاون محیط زیست دریایی سازمان حفاظت محیط‌زیست گفته بود: در شمال کشور مدیریت خوبی در تالاب‌های ما در حال انجام است اما پیش‌بینی‌ها نشان می‌دهد تالاب های کشور در چند دهه آینده با خطر خشک شدگی مواجه خواهد شد اما باید سعی کنیم که عواقب احتمالی آن را بررسی و به حداقل کاهش دهیم.

متخصص مدیریت زیست‌بوم‌های تالابی به خبرنگار محیط‌زیست ایرنا گفت: پسروی آب دریای خزر و کاهش تراز آن علاوه بر تاثیراتی که بر روی پهنه آبی دریا می‌گذارد، می‌تواند باعث افزایش غلظت نمک آب دریا، توسعه شوره‌زارها و بیابان‌زایی در سواحل شمالی ایران و دیگر کشورهای حاشیه خزر شود، از طرف دیگر این پسروی و کاهش تراز باعث می‌شود دهانه ورودی تالاب‌های ساحلی در شمال کشور از ساحل دریا فاصله بگیرد در نتیجه سرعت و شدت انتقال آب از تالاب‌های ساحلی به سمت دریا افزایش می‌یابد یعنی وقتی تراز دریاچه خزر پایین می‌آید، فاصله بین دهانه ورودی تالاب تا ساحل، می‌تواند تخلیه تالاب‌های ساحلی شمال کشور را سرعت ببخشد.

علی ارواحی افزود: چند سال گذشته یک تحقیقات علمی را مرکز علوم محیط زیست دریایی برخی دانشگاه‌های دنیا انجام دادند، پیش‌بینی این بود که تا پایان قرن ۲۱ میلادی یعنی حدود ۷۶ سال آینده ممکن است دریاچه خزر کاهش ترازی بین ۹ تا ۱۸ متر داشته باشد در نتیجه پهنه آبی دریای خزر بین ۲۳ تا ۳۴ درصد کاهش خواهد یافت. این شرایط نتیجه یک‌سری عوامل تاثیرگذار است از جمله کاهش بارندگی‌ها، احداث سدهای متعدد، کاهش آبدهی رودخانه‌هایی که به دریای خزر سرریز می‌شوند به ویژه ولگا که تقرییا ۸۵ درصد آب خزر را تامین می‌کند، علاوه بر این بحث تغییرات اقلیمی است که بر روی کاهش ضخامت لایه‌های یخ در حوضه ولگا تاثیر می‌گذارد، همچنین هدررفت آب، کاهش ابرناکی، توسعه تاسیسات حفاری و صنایع در حاشیه خزر، افزایش دمای هوا، تشدید تبخیر سطحی و ازدیاد غلظت گازهای گلخانه‌ای، افزایش دمای سطح آب و تخلیه آلاینده‌ها از جمله مواردی هستند که می‌توانند باعث کاهش تراز آب شوند.

وی اظهار داشت: اگر شرایط پسروی دریای خزر بر اساس این پیش‌بینی‌ها جلو رود احتمال دارد که خلیج گرگان تا ۱۰ سال آینده شرایط بسیار خشکی را تجربه کند، یا تالاب انزلی در شرایط بدتری نسبت به امروز قرار گیرد، در آخرین گزارشی که از وضعیت تالاب انزلی اعلام شده بود گفتند که تا سال ۱۴۳۸ یعنی ۳۵ سال دیگر ممکن است کاملا خشک شود، علاوه بر اینها دیگر تالاب‌هایی که در استان‌های گلستان و شرق مازندران هستند مانند گمیشان، میانکاله، کیاشهر، زیباکنار و پارک ملی بوچاق نیز در معرض یک فاجعه محیط زیستی یا یک بحران قرار می‌گیرند.

وی درباره نقش لایروبی در حیات دوباره خلیج گرگان گفت: وقتی بحث پسروی خزر را به عنوان یک عامل پیش‌روی خود می‌بینیم راهکارهای احیایی ما نیز باید با در نظر گرفتن این واقعیت باشد، یعنی کانال‌هایی که اکنون لایروبی می‌شوند و کارهایی که در آن محدوده برای نجات خلیج گرگان اتفاق می‌افتد ممکن است تا ۵ سال دیگر این تاثیر را برای آن منطقه نداشته باشد، برای همین اگر همزمان با انجام اقدامات احیایی، ریسک‌های پیش‌رو هم در نظر گرفته شود و بر روی حقابه‌های رودخانه‌های بالادستی این تالاب‌ها تمرکز شود، قطعا موثرتر خواهد بود، یا حداکثر لایروبی را در رودخانه‌های بالادست هم داشته باشیم که جریانات سیلابی و بارش‌های مقطعی که اتفاق می‌افتد، بتواند به جای اینکه رسوبات را وارد تالاب کند و کاهش عمق اتفاق بیفتد، جریان آبی را به تالاب منتقل کند.

ارواحی در پاسخ به اینکه آیا مشکلی که در تالاب‌های ساحلی تجربه می‌کنیم فقط ناشی از تغییرات اقلیم و پسروی و کاهش تراز خزر است؟ گفت: قطعا خیر، بهره‌برداری‌های بی‌رویه و تامین نشدن حقابه تالاب‌ها در کنار تغییر اقلیم این مشکلات را ایجاد کرده است.

وی افزود: در تمام تالاب‌های ساحلی علاوه بر پسروی و کاهش تراز خزر، بحث بهره‌برداری بی‌رویه از رودخانه‌هایی که در بالادست این تالاب‌ها قرار دارند مزید بر علت است، تالاب انزلی حدود ۲۰ سال پیش در فهرست مونترو کنوانسیون رامسر (فهرست تالاب‌های در معرض خطر تخریب) قرار گرفت، آن زمان بحث پسروی خزر و کاهش تراز را به شدت امروز نداشتیم پس نشان می‌دهد که عوامل تاثیرگذار دیگری از جمله عدم تحویل حقابه تالاب انزلی است، ۱۱ رودخانه در بالادست تامین‌کننده آب تالاب هستند که کاهش دبی این رودخانه‌ها از یک طرف و پس کاهش ۱۸ متری تراز آب خزر تا پایان قرن.