چوگان بازی شاه صفوی در قزوین پیش از اصفهان

به گزارش ولایت به نقل از ایمنا، بنا به تعریف سازمان یونسکو «میراث فرهنگی به بناها و اشیا ختم نمی‌شود. این مفهوم همچنین دربردارنده سنت‌ها و تجلیات زندۀ برجای‌مانده از نیاکان ماست که به فرزندانشان منتقل‌شده است، مانند سنت‌های شفاهی، هنرهای نمایشی، اعمال اجتماعی، آئین‌ها، رویدادهای جشنی، دانش و اقدامات مربوط به طبیعت و کیهان، یا دانش و مهارت‌های تولید صنایع سنتی. این حوزه از میراث فرهنگی اگرچه بسیار آسیب‌پذیر است، امروزه به عامل مهمی برای پاسداری از گوناگونی فرهنگی در مقابل جهانی‌شدن فزاینده تبدیل‌شده است.

درک میراث فرهنگی ناملموس در جوامع مختلف به گفتگوهای میان‌فرهنگی کمک می‌کند و احترام متقابل به دیگر سبک‌های زندگی را ترویج می‌کند. این میراث چند ویژگی اساسی دارد: سنتی، معاصر وزنده است؛ فراگیر است؛ بازنمودی است؛ و اجتماع‌محور است.»

موارد بالا در مجمع یونسکو در سال 2003 به‌عنوان پنج قلمرو اصلی پاسداری از میراث معنوی بشر تصریح شد. بر همین اساس، سازمان یونسکو در اقدامی شروع به ثبت میراث فرهنگی و معنوی بشر از تمامی کشورها کرد. که یکی از این میراث فرهنگی معنوی ثبت‌شده در کشورمان «چوگان» است.

«چوگان» ورزشی گروهی، با قدمت بالا در ایران است که به سبب رواج آن در میان پادشاهان و بزرگان به ورزشی اشرافی مشهور گردیده است. این بازی از حدود 600 قبل از میلاد در ایران شکل‌گرفته و از دوره‌ی هخامنشیان انجام می‌شده است. چوگان در ابتدا تفریحی جهت نمایش استعداد اسب‌های جنگی سوارکاران نظامی ایرانی به شمار می‌رفت. اسناد تاریخی نشان داده‌اند که شاه عباس چوگان باز بوده‌است و حتی پیش از اینکه به اصفهان بیاید در قزوین که پایتخت ایران بوده چوگان بازی می‌کرده‌ است.

چوگان در ایران پس از صفویان کم‌کم رو به فراموشی رفته و در زمان پهلوی، در ارتباط با اروپاییان، دوباره موردتوجه قرار گرفت، اما مانند گذشته رواج نیافت. هم‌اکنون از سوی کمیته‌ی بین‌المللی المپیک به‌عنوان یکی از ورزش‌های جهانی شناخته‌شده است. نام «چوگان» برگرفته از چوبی است که برای انجام این بازی استفاده می‌شود و مهارت بازیکنان در زدن گوی با چوگان، اسب‌سواری و هماهنگی و حفظ تعادل در بازی از اهمیت بسیاری برخوردار است.

چوگان به دو صورت بر روی زمین مستطیل شکل چمنی و زمین مانژی با ابعادی متناسب با کشوری که در آن چوگان اجرا می‌شود، انجام می‌گیرد. اندازه‌ی میدان‌های چمن 160 ×300 یارد (146×270 متر) است. در دو سوی میدان دروازه‌ها قرار می‌گیرند که فاصله‌ی بین دو ستون آن‌ها هشت یارد (هفت متر و 30 سانتیمتر) است. بازیکنان سوار بر اسب با چوبی از جنس خیزران در اندازه‌های متفاوت متناسب با بلندی اسب و سوارکار از 120 تا 140 سانتیمتر به «گویی» از جنس چوب یا پلاستیک به قطر 25/3 اینچ (هشت سانتی‌متر) و وزن 75/4 اونس (140 گرم) ضربه وارد کرده و در صورتی‌که گوی از میان دو ستون دروازه‌ها با هر ارتفاعی عبور کند امتیاز محسوب می‌شود. مسابقه‌ی چوگان می‌تواند در چهار یا شش بخش زمانی (چوکه) هفت دقیقه و 30 ثانیه برگزار گردد. زمان استراحت مابین هر چوکه چهار دقیقه است به ‌استثنای چوکه ی دوم و یا سوم که در آن زمان استراحت 10 دقیقه است.

هنگامی‌که بازیکنی به سمت جهتی که توپ در آن پرتاب‌شده است می‌تازد، درصورتی‌که توپ در سمت راست او باشد تقدم با اوست. در این صورت هیچ بازیکنی اجازه‌ی سد راه او را ندارد، مگر آن‌که در فاصله‌ی معقولی قرار گیرد که هیچ جای خطر نباشد. نگهداری از ساق دست‌ها و پاهای اسب به‌وسیله‌ی بانداژ کردن آن‌ها در بازی چوگان اجباری است. کوبیدن چوگان به‌پای اسب‌ها، زدن ضربه از جهت مخالف (سمت چپ)، زدن گوی در میان دست و پای اسب و حریف و غیره، جز خطاهای این بازی به شمار می‌روند. جریمه‌ی خطاها نیز طبق قوانین و مقررات بازی متفاوت است و با زدن ضربه‌ی آزاد روی دروازه از فواصل مختلف صورت می‌گیرد.

در ابتدای شروع مسابقه‌ی چوگان، هر دو تیم چهارنفره با پوشش و لوازم ضروری این بازی نظیر کلاه ایمنی مخصوص چوگان، دستکش، شلاق چوگان، چکمه‌ی سوارکاری بدون بند و زانوبند در میانه‌ی زمین و پشت خط میانی صف‌آرایی می‌کنند. نفر اول (مهاجم) وظیفه‌ی حمله و نیز کمک به مدافع را دارد.

نفر دوم (مهاجم) که وظیفه‌ی او در دفاع مهم‌تر است، نفر سوم (به‌طورمعمول بهترین بازیکن تیم) وظیفه‌ی تبدیل حرکات دفاعی را به ضد حمله و نفر چهارم (مدافع) وظیفه دور کردن توپ از دروازه را عهده‌دار است. پس از قرارگیری بازیکنان در زمین، داور توپ را از فاصله 6/4 متری به میان آنان پرتاب می‌کند و بازی با تصاحب توپ از طرف یکی از دو تیم شروع می‌شود. بازیکنان هر یک از دو تیم در قسمت‌های مختلفی از زمین بنا به شرایط بازی ممکن است موقعیت مکانی خود را که مربوط به وظیفه‌ی بازیکن دیگر باشد تغییر دهند و مجدد به موقعیت خود بازگردند.

طبق قوانین خاص و به صورتی هماهنگ و گروهی، بازیکنان گوی را با ضربات چوگان بر روی زمین به دروازه تیم مقابل جهت زدن گُل هدایت نموده و از ورود گوی تیم مقابل به دروازه‌ی خود جلوگیری می‌کنند. نیمه‌ی زمین بعد از زدن هر گل عوض می‌شود و در پایان بازی نیز هر تیمی که امتیاز بیشتری کسب کرده باشد، برنده است. درصورتی‌که دو تیم برابر شوند، وقت اضافه در نظر گرفته می‌شود و اولین تیمی که موفق به زدن گل شود برنده اعلام می‌شود. دو داور سوار و یک داور نشسته و یک نفر وقت نگهدار و یک نفر مسئول نگه‌دارنده و ثبت گل‌ها و یک نفر پرچم‌دار در پشت هر دروازه در مسابقه حضور دارند.

توقف مسابقه‌ی چوگان در شرایط معمولی، تنها در زمان پایان یک چوکه، جهت استراحت و تعویض اسب‌ها صورت می‌گیرد. در یک بازی به ‌طور معمول از یک اسب حداکثر در دو چوکه استفاده می‌شود. اسب‌های چوگان باید ویژگی خاص این بازی را نظیر سرعت، مقاومت و چابکی داشته باشند. از اسب‌های ایرانی اسب کُرد و از اسب‌های خارجی اسب تروبرد اسب‌های مناسب برای این بازی هستند.