چهلستون؛ نمادی از پایتختی قزوین

آرزو سلخوری

شاه طهماسب صفوی در سال ۹۵۱ هجری قمری، اراضی موسوم به زنگی‌آباد را از میرزا شرف جهان یکی از بزرگان و معتمدان شهر قزوین برای احداث بنای شاهی خریداری کرد، به معماران برگزیده کشور دستور داد تا باغی به شکل مربع در آن بسازند و در میان آن عمارت‌های عالی، تالار، ایوان‌ها و حوض‌های زیبا بنا کنند.

با توجه به تقارن ماه مبارک رمضان با ایام نوروز، اغلب مردم تصمیم دارند عید نوروز را در استان خود سپری کنند اما باید توجه داشت که قزوین به دلیل همجواری با پایتخت، بهترین و نزدیکترین مقصد گردشگری برای مسافران نوروزی است، از سوی دیگر قزوین با دارا بودن آثار تاریخی فراوان بهترین گزینه برای انتخاب سفری کوتاه برای مسافران نوروزی از شهرها و استان‌های همجوار است، حتی اگر در قزوین ساکن هستید و نمی‌خواهید در ماه مبارک رمضان  از شهر خارج شوید، بهتر است با اماکن دیدنی و تاریخی شهرمان آشنا شوید.

قزوین جاذبه‌های طبیعی و تاریخی فراوانی دارد که اغلب آن‌ها ناشناخته هستند در حالی که بناهای تاریخی شهر با معماری منحصر به فرد خود می‌تواند سفری در تاریخ را برای ما فراهم آورد، در این سلسله گزارش‌ها اماکن تاریخی شهر معرفی می‌شود:

کاخ چهلستون

اغلب مردم با شنیدن کلمه «چهلستون» به یاد اصفهان می‌افتند اما یکی از زیباترین اماکن و بناهای تاریخی شهر قزوین نیز به همین نام مزین است؛ عمارت چهلستون یا عمارت کلاه فرنگی یکی از بناهای باقی مانده از کاخ‌های سلطنتی زمان حکومت شاه طهماسب در قزوین است و در مرکز شهر قزوین قرار دارد.

در زمان حکومت شاه طهماسب بر ایران، قزوین به دولت عثمانی نزدیک بود، بنابراین او تصمیم گرفت که پایتخت خود را به قزوین منتقل کند و قزوین در دوران صفوی 57 سال پایتخت ایران بود؛ از این رو بناهای تاریخی ارزشمندی در شهر قزوین ایجاد شده است، یکی از بناهای تاریخی تاسیس شده در آن دوران کاخ چهلستون است که بعد از آن در زمان قاجاریان توسط فرماندار وقت، محمدباقر سعدالسطنه مورد مرمت و بازسازی قرار گرفت.

شاه طهماسب صفوی در سال ۹۵۱ هجری قمری، اراضی موسوم به زنگی‌آباد را از میرزا شرف جهان یکی از بزرگان و معتمدان شهر قزوین برای احداث بنای شاهی خریداری کرد، به معماران برگزیده کشور دستور داد تا باغی به شکل مربع در آن بسازند و در میان آن عمارت‌های عالی، تالار، ایوان‌ها و حوض‌های زیبا بنا کنند.

شاه طهماسب صفوی بنای چهلستون را از روی نقشه یک معمار عثمانی با شیوه شطرنجی خیلی کوچک ساخته‌ که دارای پنجره‌های چوبی بسیار ظریف و زیبا است؛ در زمان ساخت این بنا حدود 23 کاخ و 7 سر در ساخته شد، عمارتی بزرگ که هم اکنون تنها کاخ چهلستون و عمارت سر درب عالی قاپو از آن باقی مانده است.

نگاهی به نقشه کاخ

بعد از ورود به چهلستون و گذر از راهی کوتاه که با فضای سبز مزین شده است، می‌توانید وارد کاخ شوید، در بدو ورود نقاشی‌های روی دیوارهای طبقه اول توجه شما را جلب می‌کند، نقاشی‌هایی که ویژگی‌های زمان خود و بخشی از سلطنت نادرشاه و شاهان قاجاری را بازگو می‌کنند؛ گفته می‌شود این نقاشی‌ها توسط علی‌اصغر کاشی، عبدالجبار استرآبادی، رضا عباسی، میرزا علی نقاش و مظفر علی نقاش کشیده شده است.

البته در زمان حکومت پهلویان از این کاخ به عنوان فرمانداری استفاده می‌شد بنابراین بر روی برخی نقاشی‌ها گچ‌کاری‌هایی را انجام داده‌اند که باعث شده بسیاری از آن‌ها از بین بروند؛ به طور کلی 3 لایه نقاشی بر روی دیوارهای این عمارت وجود دارد که یکی به زمان ساخت آن باز می‌گردد، قاجاریان زمان سلطنت خود لایه دیگری از نقاشی‌ها را ایجاد کردند و پهلویان بسیاری از این نقاشی‌ها را از بین بردند؛ اگر دقت کنیم در قسمت‌هایی از دیوار ردی از چکش باقی است که نشان از تلاش پهلوی برای از بین بردن نقاشی‌ها دارد.

در بعضی از نقاشی‌ها از آب طلا استفاده شده که تنها بخش‌های کوچکی از آن باقی مانده است. برای رسم نقاشی‌های این دیوارها از سبک مینیاتوری استفاده کرده‌اند و به نحوی این نقاشی‌ها را زیبا رسم نموده‌اند که برای تشخیص جنسیت نقاشی باید به نوع پوشش آن توجه کرد، بنا را هنگام ساخت از آجرفرش پوشش داده بودند، اما امروزه برای مرمت آن سفال‌هایی را قرار داده‌اند.

طبقات عمارت

طبقه اول این عمارت که مربوط به عصر صفویان می‌شود ظاهر خود را حفظ کرده است، اما طبقات بالایی به دلیل بازسازی تغییر کرده‌اند و ویژگی‌های بناهای زمان حکومت قاجاریان را می‌توان دید، این عمارت به صورت 8 ضلعی ساخته شده و مساحت آن حدود 500 مترمربع است؛  شاهان مختلفی در این کاخ زندگی کرده‌اند به همین علت راه‌های خروج اضطراری مختلفی را می‌توان درون آن پیدا کرد، که این تونل‌ها به دولتخانه صفوی و بیرون شهر راه دارند.

شیشه‌هایی که برای این ساختمان به کار رفته است رنگارنگ و خیره‌کننده هستند، به گونه‌ای چهار فصل را به نمایش می‌گذارند و حالت رفلکس دارند، یعنی در هنگام روز از بیرون داخل را نمی‌توان مشاهده کرد تمامی این شیشه‌ها از آلمان سفارش داده شده‌اند.

طبقه اول این عمارت دارای یک سالن مرکزی بود که از سالن بالا بزرگ‌تر است. در زمان حکومت قاجاریان چهار اتاق گوشواره به آن اضافه شده است. این تالار دارای 4 شاه‌نشین بوده که در هنگام بازسازی آن را تغییر داده‌اند، طبقه دوم بنا تابلوهای زیادی را دارا بوده که امروزه تنها چند نمونه از آن باقی مانده است.

باغ عمارت مملو از درختان میوه بود که چهار طرف عمارت را پوشش داده بودند. در این باغ چهار خیابان ساخته بودند که درخت‌های چنار در اطراف آنها خودنمایی می‌کردند، مثل خانه‌های قدیمی ایران حوضچه‌ای را داخل حیاط ساخته بودند که با سنگ‌های مرمر پوشش داده شده بود. راه‌پله‌های شمالی امروزه برای وارد شدن به عمارت مورد استفاده قرار می‌گیرند، در گذشته این راه‌پله‌ها را با آجر فرش پوشش داده بودند.

کاخ چهلستون در سال 1337 به عنوان موزه تغییر کاربری داد و بعد از آن هم به موزه خوشنویسی معروف شد. موزه‌های دیگری امروزه به این کاخ متصل شده‌اند. بخش عظیمی از موزه را به خط‌های نستعلیق و شکسته نستعلیق اختصاص داده‌اند و با کمک کلکسیونرهای مختلف، اثر استادان سراسر ایران را جمع‌آوری کرده‌اند و در این موزه قرار داده‌اند. در حال حاضر اثرهایی از عمادالکتاب، ملک محمد، میرعماد قزوینی، میرزا باوتراب، زین‌العابدین قزوینی، وصال شیرازی، میر علی هروی را می‌توان در این موزه مشاهده کرد.

قدیمی‌ترین اثر خطاطی که در این موزه قرار گرفته، متعلق به زمان سلجوقیان است که سوره حمد را با خط کوفی در آن نوشته‌اند.

شرایط بازدید از کاخ موزه چهلستون قزوین

بازدید از موزه‌ها آداب خاصی دارد، چرا که در این مکان‌ها اثرهای مهم و با ارزشی را نگهداری می‌کنند، بنابراین باید برای حفظ این آثار احتیاط‌های لازم را انجام داد. برای بازدید از کاخ موزه چهلستون کافی است که بهای بلیط ورودی را پرداخت کنید و وارد شوید.

مسیر دسترسی

برای اینکه به کاخ موزه چهلستون دسترسی داشته باشید باید به دنبال خیابان امام خمینی باشید، در خیابان امام خمینی باید به سراغ پیاده‌راه سبزه‌میدان (میدان آزادی سابق) بروید و این بنا در قسمت جنوبی قرار دارد.