پیدا شدن دو تصنیف از عارف قزوینی تا شناخت بیشتر قمر و صبا
- شناسه خبر: 35427
- تاریخ و زمان ارسال: 30 اردیبهشت 1403 ساعت 07:30
- بازدید :
محمدرضا مقدم
مقدمه
تاریخ‌نگاری موسیقی در کشور ما قدمت چندانی ندارد و همین موضوع سبب شده است که اطلاع چندانی از نحوه کار و زندگی هنری اکثر هنرمندان پیشین نداشته باشیم. سال 1331 مجله «موزیک ایران» با مدیریت بهمن هیربد، مقاله‌های متنوعی از موسیقی ایرانی، کلاسیک و بیوگرافی برخی از هنرمندان منتشر شد.
حسن مشحون نیز در بخشی از کتاب «تاریخ موسیقی ایران» به شرح حال هنرمندانی از اواسط دوره ناصرالدین‌شاه تا حدود اوایل دهه 40 پرداخته است که اطلاعات مفیدی را در دسترس علاقه‌مندان قرار می‌دهد اما روح‌ا… خالقی که خود موسیقیدان نامدار و مولف نیز بود، اقدام به انتشار کتاب گران‌سنگ «سرگذشت موسیقی ایران» کرد که تا امروز مورد استناد تمامی مورخان موسیقی ایران است. جلد نخست این کتاب در سال 33 و جلد دوم آن نیز در سال 35 و در نهایت جلد سوم آن بعد از فوت خالقی منتشر شد.
در دهه 50 و درست یک سال پیش از انقلاب اسلامی، حبیب‌ا… نصیری فرد کتاب «بزرگان موسیقی ایران» را منتشر کرد. از این نویسنده به عنوان پدر شرح حال‌نویسی موسیقی ایران یاد می‌شود. وی در سال 69 مجموعه 5 جلدی «مردان موسیقی سنتی و نوین ایران» را منتشر کرد که هنوز با استقبال تاریخ‌نگاران موسیقی ایرانی همراه است.
سال‌های واپسین دهه 70 و درست در سال 78 کتاب «تاریخ موسیقی ایران» به قلم روح‌انگیز راهگانی منتشر شد. گرچه در سال‌های پیش از انقلاب و بعد از آن نیز میرعلی نقی مطالب متعددی را در نشریات و مجلات در مورد موسیقی منتشر کرده بود و شایسته است که او را یکی مهم‌ترین وقایع نگار موسیقی معاصر ایران دانست.
در سال‌های اخیر نیز از مهدی نورمحمدی کتاب‌های مختلفی در مورد خاطرات، چهره‌ها و وقایع موسیقی ایرانی منتشر شده است که در مدت زمانی کوتاه به چاپ دوم و سوم رسیده‌اند. «اخبار و اسناد قمرالملوک وزیری»، «اخبار و اسناد کلنل علی نقی وزیری»، «اخبار درویش‌خان»، «اخبار و اسناد ابوالحسن صبا»، «عارف موسیقیدان» و «اخبار کنسرت در مطبوعات از دوره قاجار تا پایان سال 1330» شش عنوان کتابی است که به کوشش این محقق و پژوهشگر منتشر شده است.
نورمحمدی در آثارش با اتکا به اطلاعات گذشته، مطالب جدید، عکس‌ها و اسناد جدید و بکری را به مخاطب ارائه داده است که تا پیش از آن در منابع دیگر منتشر نشده و یا دسترسی به آنها با دشواری‌های متعددی همراه است.
در ادامه این نوشتار به معرفی کوتاهی از این شش کتاب می‌پردازیم که هر کدام به سهم خود می‌توانند منبع حائز اهمیتی در تاریخ موسیقی ایران باشند.
اخبار و اسناد قمرالملوک وزیری در مطبوعات دوران قاجار تا عصر حاضر و آرشیو اسناد ملی
پدیدآور: به کوشش مهدی نورمحمدی
ناشر: ماهور
تعداد صفحات: 336
قمرالملوک وزیری یکی از سرشناس‌ترین چهره‌های موسیقی اصیل ایرانی است که با وجود شهرت و محبوبیت کم‌نظیر که بیش از دو دهه به طول انجامید، درباره بعضی از فرازهای زندگی شخصی و هنری وی اطلاعات و دانسته‌های روشنی در دست نیست و منابع گوناگون ـ حتی در زمان حیات او ـ در این مورد یکسان سخن نگفته‌اند. با وجود اینکه شش دهه از مرگ قمر می‌گذرد، هنوز نکات مبهم و اظهارات متناقضی درباره او منتشر می‌شود. این کتاب بر اساس اخبار روزنامه‌ها و مجلات قدیمی و اسناد تاریخی ارائه شده است؛ بدین امید که موجب شناخت بیشتر قمر و آثار او و منبع و منشأ پژوهش‌های بعدی درباره وی باشد.
این کتاب در دو بخش تنظیم شده است. بخش اول حاصل جستجو در مطبوعات دوره پهلوی اول و دوم است که برخی از آنان کمیاب، دیریاب و نایاب هستند. در این بخش هرگونه خبر مرتبط با قمرالملوک وزیری اعم از اعلان کنسرت‌ها و اعلان فروش صفحات قمر، خاطرات و نوشته‌های قمر، برنامه‌های او در رادیو، خاطرات دیگران درباره وی، نوشته‌ها درباره او و اخبار بیماری، مرگ و خاکسپاری قمر گردآوری شده که مطالعه و بررسی آنها موجب دستیابی به اطلاعات فراوان و شناخت بیشتر این چهره فرهنگی، هنری و اجتماعی خواهد شد.
ترتیب چاپ مطالب در این کتاب بر اساس تاریخ چاپ آنها در مطبوعات است تا خواننده از لحاظ تاریخی در جریان اخبار و وقایع مربوط به قمر قرار گیرد و به آگاهی، شناخت و نتیجه‌گیری دقیق‌تری درباره وی دست یابد.
بخش دوم کتاب در برگیرنده 15 سند درباره قمرالملوک وزیری است که همگی از آرشیو اسناد سازمان اسناد و کتابخانه ملی ایران استخراج شده‌اند و به طور حتم برای علاقمندان قمر حاوی مطالب نو و جالبی است. سند شماره یک تا سند شماره 14 این مجموعه، مربوط به پرونده شکایت حبیب سلمانی از قمرالملوک وزیری در سال 1309 خورشیدی است. آخرین سند این بخش نیز نامه قمر به مهرداد پهلبد رئیس اداره کل هنرهای زیبای کشور و وزیر فرهنگ بعدی است که در دهم مرداد سال 1335 از او بابت حمایت و ابراز لطف مخصوص سپاس‌گزاری کرده است.
اخبار و اسناد کلنل علینقی وزیری در مطبوعات عصر قاجار و پهلوی و آرشیو اسناد ملی
پدیدآور: مهدی نورمحمدی
ناشر: ماهور
تعداد صفحات: 440
کتاب «اخبار و اسناد کلنل علینقی وزیری در مطبوعات عصر قاجار و پهلوی و آرشیو اسناد ملی» در دو بخش تنظیم شده است. بخش اول اخبار که در آن، هر گونه خبر مرتبط با کلنل علینقی وزیری اعم از: اخبار مدرسه موسیقی، اخبار کلوپ موزیکال، اخبار مدرسه موسیقی دولتی، اخبار کنسرت‌ها، اُپرت‌ها، نمایش‌ها، کتاب‌ها و دیگر اقدامات فرهنگی وزیری، گزارش‌ها و نقدهای نوشته شده درباره کنسرت‌ها و اپرت‌ها، نوشته‌هایی در ستایش و یا مخالفت با وی و سرانجام سخنرانی‌ها و نوشته‌های وزیری از میان روزنامه‌ها و مجلات اواخر عصر قاجار تا دوره‌ی پهلوی و عصر حاضر که برخی از آنها کمیاب و یا دیریاب هستند گردآوری شده است.
بخش دوم به اسناد دوران ریاست وزیری بر مدرسه موسیقی دولتی و همچنین اسناد پرونده حادثه آتش‌سوزی عمارت مدرسه عالی موسیقی اختصاص دارد که از آرشیو سازمان اسناد و کتابخانه ملی ایران استخراج و بازخوانی شده‌اند.
این کتاب، با توجه به ارائه نکات و آگاه‌های نو و پیشتر منتشر نشده، موجب شناخت بیشتر وزیری و زندگی، آثار و افکار وی شده و دریچه جدیدی به روی پژوهشگران و علاقه‌مندانِ این شخصیت نامدار فرهنگی و هنریِ صد سال اخیر ایران می‌گشاید.
اسناد این کتاب در زمینه آتش‌سوزی مدرسه علی موسیقی برای نخستین بار است که در اختیار مخاطبان قرار می‌گیرند. کلنل وزیری در سال ۱۳۰۷ ساختمانی را در خیابان لاله‌زار از حاج ربیع آقای تبریزی برای مدرسه عالی موسیقی اجاره می‌کند. در تاریخ هفتم مهر ۱۳۰۷ بنای مدرسه دچار آتش‌سوزی شده و تمام سازها، کتاب‌ها و تابلوهای نقاشی زینت دهنده ساختمان که از آثار حسنعلی وزیری برادر کلنل و از شاگردان کمال‌الملک بود، طعمه حریق می‌شود و همچنین خود بنا نیز دچار خسارت سنگین می‌شود. زنده یاد روح‌ا… خالقی در جلد دوم کتاب «سرگذشت موسیقی ایران» نوشته است که این آتش‌سوزی در اثر غفلت بود و درباره علت آتش‌سوزی تا پیش از این کتاب فقط همین مساله غفلت مطرح شده بود.
اما در این کتاب اسنادی مربوط به شکایت مالک ساختمان یعنی حاج ربیع آقای تبریزی از کلنل وزیری ارائه شده که نشان می‌دهد برخلاف گفته زنده‌یاد خالقی، این آتش‌سوزی فراتر از یک غفلت بوده است. مطالعه این اسناد نشان می‌دهد علت آتش‌سوزی دایر کردن یک سالن سینما در این ساختمان بوده که استانداردهای لازم را برای تاسیس سینما نداشته است.
در پرونده شکایت حاج ربیع تبریزی، کلنل وزیری در دادگاه بدوی به دلیل دایر کردن سینما بدون اجازه مالک به پرداخت خسارت محکوم می‌شود. کلنل وزیری به رای صادره اعتراض کرده و دادگاه تجدیدنظر حکم دادگاه بدوی را نقض می‌کند. در این وضعیت مالک بنا به دیوان عالی کشور شکایت کرده و در آنجا رای محکومیت کلنل وزیری صادر می‌شود. تشخیص آنها هم این بود که علت آتش‌سوزی در ملک، دایر کردن سینما بوده در صورتی که مستاجر نه اجازه مالک را داشته و نه ساختمان استانداردهای لازم را برای این کار.
در هر صورت پرونده شکایت حاج ربیع آقای تبریزی و شکایتش از کلنل وزیری پرونده جذابی است. حتی نامه کلنل وزیری به دیوان عالی کشور در این پرونده وجود دارد. همانطور که اشاره شد علاقه‌مندان به تاریخ موسیقی ایران پیشتر اطلاعات چندانی از آتش‌سوزی مدرسه عالی موسیقی نداشتند و این پرونده و این اسناد این ابهام تاریخی را برطرف کرده است.
کتاب «اخبار و اسناد ابوالحسن صبا در مطبوعات و آرشیو اسناد ملی»
پدیدآور: مهدی نورمحمدی
ناشر: ماهور
تعداد صفحات: 472
کتاب «اخبار و اسناد ابوالحسن صبا در مطبوعات و آرشیو اسناد ملی» حاوی دو بخش است: در بخش اول، که حاصل بررسی و جستجوی گسترده در روزنامه‌ها و مجلات بعضا دشواریاب یا کمیاب است، هرگونه خبر مرتبط با ابوالحسن صبا، اعم از اعلان و گزارش کنسرت‌ها، فعالیت‌های هنری، زندگی و آثار، خاطرات و مسائل مربوط به درگذشت، خاکسپاری و مجالس یادبود و نیز نوشته‌های پژوهشگران درباره وی گردآوری شده است.
ازجمله نکات برجسته این کتاب، گردآوری نوشته‌ها و مقالات صبا درباره «سنتور»، «پنج‌ضربی و هفت‌ضربی» و «نواختن رنگ» است که دربردارنده نکات سودمندی برای علاقه‌مندان خواهد بود.
بخش دوم کتاب نیز اختصاص به اسنادی دارد که از آرشیو سازمان اسناد و کتابخانۀ ملی ایران استخراج و بازخوانی شده‌اند.
کتاب «اخبار و اسناد ابوالحسن صبا در مطبوعات و آرشیو اسناد ملی» در کنار آثار پیشین، با ارائه اخبار، اسناد و نکات نویافته و منتشر نشده، موجب شناخت بیشتر ابوالحسن صبا می‌شود و دریچه جدیدی به روی محققان و علاقه‌مندان این موسیقیدان بزرگ می‌گشاید.
کتاب «اخبار درویش‌خان در مطبوعات، از دوران قاجار تا عصر حاضر»
پدیدآور: مهدی نورمحمدی
ناشر: ماهور
تعاد صفحات: 256
کتاب «اخبار درویش‌خان در مطبوعات، از دوران قاجار تا عصر حاضر» حاصل جستجو و بررسی گسترده جراید و مجلات بعضا دیریاب یا کمیاب از دوران قاجار تا عصر حاضر است، هر گونه خبر مرتبط با درویش‌خان اعم از اعلان و گزارش کنسرت‌ها، زندگی و آثار، فعالیت‌های اجتماعی، خاطرات، اخبار درگذشت، خاکسپاری و یادبود و نوشته‌های پژوهشگران درباره وی گردآوری شده است.
این کتاب با توجه به ارائه برخی نکات و آگاهی‌های نو و منتشرنشده، موجب شناخت بیشتر درویش‌خان شده و دریچه جدیدی به روی کتاب «عارف موسیقیدان» به همت موسسه فرهنگی ـ هنری ماهور، با گردآوری مهدی نورمحمدی به چاپ دوم رسید.
«عارف موسیقیدان»
پدیدآور: مهدی نورمحمدی
ناشر: ماهور
تعداد صفحات: 552
کتاب «عارف موسیقیدان» درباره فعالیت‌های موسیقایی عارف قزوینی است که اطلاعات کم نظیری را در اختیار علاقه‌مندان قرار می‌دهد و زوایای ناگفته‌ای از زندگی هنری وی را آشکار می‌سازد. کتاب یاد شده که باید آن را در حکم دانشنامه موسیقایی عارف دانست، در ۸ فصل تنظیم شده است و در چاپ دوم، عکس منتشر نشده‌ای برای نخستین بار از عارف به چاپ رسیده است.
فصل اول «استادان عارف»: در این فصل، عارف علاوه بر حاج صادق خرازی، مدتی نیز نزد عبدالکریم جناب قزوینی و سیدجعفر لنگرودی به تحصیل موسیقی پرداخته که خود او در دیوانش اشاره‌ای به این موضوع نکرده است.
فصل دوم «صدای عارف»: در این فصل با استفاده از نظرات گوناگون درباره صدای عارف، تصویری از جنس و وسعت صدا و همچنین شیوه خوانندگی وی ترسیم شده است.
فصل سوم «تصنیف‌های عارف»: دستیابی به دو تصنیف منتشر نشده که تا کنون در هیچ یک از چاپ‌های دیوان عارف به چاپ نرسیده، از دستاوردهای مهم این فصل است.
فصل چهارم «کنسرت‌های عارف»: در این فصل با توجه به اسناد تازه، تعداد واقعی کنسرت‌های عارف به همراه نوازندگان هر کنسرت آورده شده است.
فصل پنجم «عارف و موسیقی»: در این فصل به مسائلی همچون «عارف و تاسیس مدرسه موسیقی»، «عقاید عارف در موسیقی»، «رضاقلی میرزا ظلی تنها شاگرد شناخته شده عارف» و «مناسب‌خوانی عارف» پرداخته شده است.
فصل ۶ «همکاران هنری عارف»: در این فصل، به نوازندگانی که در کنسرت‌ها یا محافل خصوصی با عارف همکاری داشته‌اند پرداخته شده است. مهم‌ترین دستاورد این فصل، شناسایی نوازندگان کنسرت جمهوری برای نخستین بار است که در منبعی دیگر به آن اشاره نشده است.
فصل ۷ «خاطرات»: در این فصل خاطراتی که مربوط به جنبۀ موسیقایی عارف است گردآوری شده است.
فصل ۸ «اسناد شکایت عارف از گماشتگان سپهدار تنکابنی»: در این فصل اسناد پرونده شکایت عارف از گماشتگان سپهدار تنکابنی بازخوانی شده که اطلاعات بسیار مهمی درباره واقعه ضرب و شتم عارف پس از گاردن پارتی پارک ظل السلطان در اختیار علاقه‌مندان قرار می‌دهد.
«اخبار کنسرت؛ در مطبوعات از دوره قاجار تا پایان سال ۱۳۳۰»
پدیدآور: مهدی نورمحمدی
ناشر: ماهور
تعداد صفحات: 526
کتاب «اخبار کنسرت؛ در مطبوعات از دوره قاجار تا پایان سال ۱۳۳۰» با موضوع تاریخ کنسرت‌های ایران با پوشش مطبوعاتی گردآوری شده و در عناوین مختلف کنسرت‌ها را از دوران قاجار تا سال ۱۳۳۰ مورد بررسی قرار داده است.
نویسنده در این کتاب با گزارشات و اعلان کنسرت‌ها سعی بر این داشته است که فعالیت‌های موسیقی و اجرای کنسرت‌ها را از دوران قاجار تا سال ۱۳۳۰ به ثبت برساند و تاریخ موسیقی و همچنین اجرای فردی و گروهی در آن زمان مورد بررسی قرار بدهد.
نویسنده در مقدمه این کتاب نوشته است: «سابقه اجرای کنسرت همانند آنچه در غرب موسوم است توسط موسیقی‌دانان ایرانی به سفر آقا حسینعلی و همراهانش به پاریس و استانبول در سال ۱۲۸۶ خورشیدی باز می‌گردد. این نوازندگان که برای ضبط صفحات گرامافون به پاریس رفته بودند، به خواهش هنرمندان فرانسوی کنسرتی بدون خواننده و با اجرای چند آهنگ ضربی در دستگاه ماهور اجرا کردند که بسیار مورد توجه و تحسین قرار گرفت.»
همچنین در بخش دیگر از منفعت برگزاری کنسرت‌ها می‌گوید و به صورت کامل مواردی را مورد بررسی قرار داده است.
کتاب حاضر در برگیرنده اخبار مربوط به اجرای کنسرت در ایران از قدیمی‌ترین دوران در عصر قاجار تا پایان سال ۱۳۳۰ خورشیدی است. در این کتاب هر گونه مطلب مرتبط با کنسرت، اعم از اعلان‌ها، گزارش‌ها و نقدهای به چاپ رسیده در روزنامه‌ها و مجلاتی که بعضی از آنان کمیاب و یا دیریاب‌اند، گردآوری شده است.
با توجه به اینکه موضوع کنسرت، بخش مهمی از تاریخ موسیقی ایران را تشکیل می‌دهد، این کتاب در شناخت تاریخ موسیقی و آگاهی از فعالیت موسیقی‌دانان پیش‌گام تأثیر بسزایی دارد. به همین خاطر بررسی اعلانات، گزارش‌های به چاپ رسیده در این کتاب می‌تواند اطلاعات مهم و ارزشمندی را درباره فعالیت‌های موسیقی‌دانان و همکاری‌های هنری آنان با یکدیگر را در زمان و مناسبت‌های مختلف، دستگاه انتخابی و اشعار خوانده شده، مکان فروش بلیط و قیمت بلیط کنسرت‌ها را در اختیار مخاطب قرار بدهد.
در انتهای مقدمه می‌خوانیم: «در این کتاب، فقط نسبت به گردآوری اعلان کنسرت‌ها اقدام کرده و اطلاعی در خصوص اجرانشدن احتمالی برخی از آنها نداریم. از جمله این کنسرت‌ها، کنسرت به نفع غارت‌شدگان و فراریان یزد توسط سیدحسین طاهرزاده و عده‌ای از موسیقی‌دانان است که هیچ‌گونه آگاهی دیگری نسبت به آن در مطبوعات قدیمی و یا کتاب‌های موجودِ تاریخ موسیقی به دست نیاورده‌ایم.»
این کتاب با متوجه به منابع مختلف و دیتاهای وسیعی که از تاریخ برگزاری کنسرت‌ها، منفعت‌ها و دلیل برگزاری این اجراها داشته، می‌تواند برای موسیقی‌دانان، محققان و پژوهشگران حوزه موسیقی مناسب باشد. همچنین هنرجویان این حوزه برای کسب اطلاعات کامل و جامع از تاریخ موسیقی ایران می‌توانند از این کتاب بهره کافی و مناسبی را ببرند.
