هویت ایرانی در مهمانخانه‌های تاریخی قزوین
- شناسه خبر: 35567
- تاریخ و زمان ارسال: 31 اردیبهشت 1403 ساعت 07:30
- بازدید :
رومینا اسماعیلی‌پور
یکی از آداب و رسوم غنی و زبانزد فرهنگ ایرانی که در نزد عام و خاص شناخته شده است و اغلب مردم در سرتاسر جهان، ایرانیان را با همین فرهنگ می‌شناسند، مهمان‌نوازی است.
اما جالب است بدانید که این فرهنگ نه تنها در دوران معاصر، بلکه نزد نیاکان ما نیز از جایگاه با ارزشی برخوردار بوده است؛ به صورتی که در سال ۷۱۹ به فرماندار سمرقند که اکنون بخشی از ازبکستان است اما در گذشته بخشی از ایران بوده، دستور داده شده بود که مسافرخانه یا همان کاروانسرایی برپا کند تا مسلمانانی که از آنجا گذر می‌کنند بتوانند یک شبانه‌روز آنجا سکنا کنند و از آنها به کمال پذیرایی شود.
کاروانسراها اقامتگاهی برای مسافران بودند تا آنها بتوانند به صورت رایگان یا با کمترین هزینه در آنها اسکان و خستگی سفرشان را در کنند.
ریشه‌یابی لغت مهمان
شادروان دکتر محمد معین در حاشیه برهان قاطع نوشته‌اند (کلمه مهمان و یا میهمان برگرفته از ریشه اوستایی میتمان به معنی ماندن و توقف کردن است. در پهلوی، در هندی باستان میتاس، در افغانی میمانا به معنی مقیم و موجود، در زبان سریکلی که ناحیه‌ای است در پامیر و مردم آن به لهجه‌ای اصیل از لهجه‌های ایرانی تکلم می‌کنند، میمان است. در اوستا همچنین «ما همانا» یعنی جای سکونت و از این لغت «ما همانی» در معنی مهمانی، پذیرایی، مهمان‌نوازی باقی مانده است.
درجه‌بندی مهمانان در فرهنگ ایرانی
در فرهنگ ایرانی بنا به درجه، اعتبار و موقعیت مهمان، نحوه پذیرش و پذیرایی از او متفاوت بود. به عنوان مثال مهمان‌ها در چند دسته طبقه‌‌بندی می‌شدند.
دوستان، آشنایان و فامیل که بر اساس اعتقاد به صله‌رحم به صورت مستمر و پیوسته به مهمانی می‌رفتند یا پذیرای میهمان بودند. معمولا علما، بزرگان و روحانیان موجبات سربلندی و افتخار میزبان را فراهم می‌آوردند.
مهمان‌های حکومتی مانند پادشاهان و حکام شهرها که حداکثر امکانات پذیرایی در جهت رفاه آنها به کار گرفته می‌شد. مهمان‌های خارجی، از قبیل سفرا، تجار، سیاحان و…که همیشه از احترام و اعتبار خاصی در فرهنگ ایرانی برخوردار بودند.
کاروانسراها، اولین منزلگاه‌های مسافران
اما احداث کاروانسراها از ابتدای امر به منظور میهمان‌پذیری و کاربری پذیرای میهمان نبوده است؛ بلکه در مسیر راه‌شاهی با احداث چاپارخانه‌ها که بعدها کاربری کاروانسرا و پذیرش میهمان را گرفتند در هر ۴ فرسنگ پیک‌‌های شاهی هخامنشی با یک پیک جدید و اسب تازه‌نفس جهت پیمودن راه تعویض می‌گشت. اما با گذشت زمان و روی کار آمدن حکومت اشکانیان و ساسانیان تبادلات تجاری با دنیای شرق و غرب گسترش یافت. به همین جهت انتظار می‌رفت که علاوه بر عمران راه‌های ارتباطی گذشته راه‌های تازه‌ای هم احداث شوند.
پس از گسترش اسلام و ورود آن به ایران در مسیر راه ابریشم که همان راه‌شاهی نام دارد کاروانسراهای مختلفی ساخته می‌شود.
تنوع عملکرد کاروانسراها و ماهیت میهمان‌پذیری آنها در این دوران منجر به شکل‌‌گیری انواع مدرن‌تری از آن در شهرهایی شد که از درجه اهمیت و اعتبار بیشتری، در مسیر بودند.
با گذشت زمان جدای از وجود کاروانسراهای حاضر در مسیر مسافران، پادشاهان دریافتند که برای گسترش تبادلات تجاری و ارتباطی خود با دیگر کشورها، باید تدارکات ویژه‌تری را برای استراحت و توقف مهمانان در نظر بگیرند.
در این میان اولین مهمانخانه ایران در دوران قاجار و در شهر قزوین ساخته می‌شود.
مهمانخانه بزرگ قزوین، اولین مهمانخانه ایران
پس‌از کنار گذاشته شدن صفویه و رکود و ویرانی قزوین در این دوره، با روی کار آمدن حکومت قاجار و تاسیس راه آذربایجان از طریق تبریز به ترکیه و گرجستان و راه رشت ـ انزلی از طریق خطوط دریای خزر توسط شرکت‌های قفقاز به سن پترزبورگ و از آن جا به فرنگستان، قزوین مجددا جان تازه‌ای به خود می‌گیرد.
از آن‌جایی که قزوین بسیار مورد توجه روسیه به دلیل اهمیت راه‌های شمالی جهت تردد قرار داشت؛ نخستین جاده شوسه ایران در زمان ناصرالدین‌شاه قاجار بین تهران و قزوین ایجاد می‌شود. با احداث این راه شوسه مدت سفر از ۲ روز به ۱۲ ساعت کاهش پیدا کرد که در عصر خود تحول بسیار بزرگی در ارتباطات بین شهری ایران محسوب می‌شد. اما نکته حائز اهمیت تاسیس ۵ مهمانخانه به فاصله تقریبی ۴ فرسخ از یکدیگر برای رفاه حال مسافران در طول این راه بود.
جاده در انتها به مجموعه دولتی در قزوین منتهی می‌شد که شاخص‌ترین و مهم‌ترین بنای آن، مهمانخانه بزرگ قزوین بود. با امکانات رفاهی و خدماتی که در آن زمان در هیچ یک از منزلگاه‌های ایران به چشم دیده نمی‌شد.
گمان می‌رود که نخستین هتل مدرن و سرآغاز صنعت هتل‌داری ایران همین مهمانخانه بزرگ قزوین باشد. وجود مبلمان و تجهیزات رفاهی مهم‌ترین ویژگی مهمانخانه و تفاوت آن با بناهای مشابه گذشته بود، که با الگوبرداری از اروپا شکل می‌گرفت. پس‌از گذشت چند دهه از شکل‌‌گیری مهمانخانه قزوین هتل‌های نوین دیگری در شهرهایی مثل تهران، تبریز و حتی درون قزوین تاسیس می‌شوند و با تاثیر از نام مهمانخانه بزرگ قزوین گراند هتل نام می‌گیرند.
بانی احداث این مهمانخانه، ناصرالدین شاه قاجار بود. ادوارد براون خاورشناس و ایران‌شناس بریتانیایی در کتاب یک سال در میان ایرانیان آورده است: مهمانخانه قزوین و مهمانخانه‌های دیگر که در سر راه تهران و بندرانزلی به وجود آمده از اقدامات ناصرالدین‌شاه، پادشاه کنونی ایران است. از آن جایی که راه بندر انزلی به تهران بزرگ‌‌ترین شاهراه ورود مسافران خارجی به ایران است و برای مسافران مزبور هنگام ورود به ایران محلی برای خواب و استراحت داشته باشند ناصرالدین شاه دستور داد در طول راه چندین مهمانخانه تاسیس شود.
در وصف مهمان خانه دوطبقه شهر، نما و تزیینات آن و ترتیب پذیرایی از مسافران در یکی از سفرنامه‌ها به نام أرسل نوشته شده است: من اول خیال کردم این بنای زیبا یک قصر سلطنتی باشد؛ ولی بعد معلوم شد مهمانخانهای برای مهمانان دولت است. این مهمان خانه به حق جانشین مهمان‌سرای شاهانه‌ای بود که شاردن از آن در کتاب خود تعریف کرده و در توصیف مهمانخانه بزرگ می‌آورد: در طبقه اول آن تعداد زیادی اتاق با اسباب و اثاث بسیار مجلل است. تمام وسایل و تجهیزات هتل به سبک اروپایی مرتب شده است. در بعضی چیزها تا حدی زیاده ظروف روی هم به چشم می‌خورد. مثلا کفش‌های راحتی گلدوزی شده، چند شانه، حتی چندین مسواک روی لبه‌ی روشویی مرمری در دسترس مسافران است. بزرگ‌‌ترین قسمت میهمانخانه تالار وسیعی است که به وسیله اروسی‌های بزرگ از بیرون نور می‌گیرد.
فراهانی در سفرنامه خود در توصیف مهمانخانه بزرگ قزوین ذکر کرده: اشکوب فوقانی مشتمل بر ۸ اتاق بود. دیگر اتاق‌های طبقه فوقانی همه پاکیزه و سفید و منقش و با اروسی و درهای رنگین بودند.
در جلوی میهمان خانه، باغچه‌ای با صفا ساخته‌اند و اطراف باغچه نرده است. مهمانخانه شهر قزوین وسط خط شهر و خوب جایی واقع شده است. یک درب آن در خیابانی است که روبروی آن عالی‌قاپو قرار گرفته و بیشتر آبادی قزوین در این خیابان واقع شده است. یک درب دیگر آن رو به مسجد جامع باز می‌شود.
دیو لا فوا در سفرنامه خود در بازدید از مهمانخانه بزرگ قزوین توصیف کرده است: حسن موقعیت جغرافیای قزوین اهمیت وجود مهمانخانهای را که ما در آن منزل داریم می‌رساند. این مهمانخانه که دولتی است در ۲ قسمت برای اقامت مسافران و در قسمتی دیگر جهت نگهداری درشکه و اسبان یدکی چاپاری و مسافری، درشکه خانه و اصطبل اناده شده است. این قسمت برای رفع احتیاجات ما مسافرین و تجار، اسب و قاطر و درشکه فراوان در اختیار دارد.
مهمانخانه اتاق‌های متعدد دارد و با این که اثاث آن مختصر است باز به نظر مسافری که در هیچ یک از منازل راه، چنین چیزی را ندیده تجمل‌آمیز می‌آید.
اما بانی این میهمانخانه بزرگ در قزوین چه کسی بوده است، همان طور که اشاره کردیم این مهمانخانه به دستور ناصرالدین شاه قاجار ساخته شد اما با مباشرت آقا ابراهیم امین‌السلطان اول و توسط آقا باقر سعدالسلطنه در سال ۱۲۹۷ هجری قمری در جنوب خیابان سپه و مقابل سردر عالی‌قاپو در شرق جلوخان مسجد جامع و در غرب خیابان بازار، پس‌از احداث راه شوسه تهران به قزوین ساخته شد. در جنوب آن تا خیابان تهران پست‌خانه و تلگراف‌خانه احداث گردید. چند مهمانخانه نیز در فاصله قزوین تا تهران در کنار این مهمانخانه هم‌زمان بنیان نهادینه شدند.
حسام‌السلطنه در صفحه۲۹ سفرنامه خود نوشته است: وضع بنای این مهمانخانه بسیار باشکوه است. حتی در فرنگستان نیز با همه اسباب تزیین، کمتر مهمانخانهای به این طرز و آیین ساخته شده است.
در تمام طبقات تحتانی و فوقانی اسباب پذیرایی و لوازم راحت آماده و جمع است. بنجامین یکی دیگر از مسافرانی که به این مهمانخانه قدم گذاشته بود در خاطرات خود از مهمانخانه چنین یاد کرده است: پس از ورود به قزوین با کمال تعجب هتل مدرن و خوبی آنجا یافتم و اتاق‌های راحتی با مبلمان اروپایی و آشپزخانه و غذای عالی داشت مخارج مهمانخانه را دولت می‌دهد و معلوم می‌شود قصد دولت در این کار تسهیل آمدوشد در راه‌های مملکت است.
تخریب مهمانخانه بزرگ قزوین
سرانجام مهمانخانه بزرگ قزوین از اولین هتل‌های مدرن ایران، در زمان پهلوی اول به بهانه نوسازی شهر تخریب و ویران شد.
دبیر سیاقی در این خصوص نوشته است مهمانخانه تا حدود سال ۱۳۱۰ شمسی دایر بود. در این هنگام آن را خراب کردند تا محوطه‌ای به نام سبزه‌میدان احداث شود. در محوطه دیواری کوتاه که با فاصله ستون‌های آجری و نرده‌ای چوبی داشت کشیده‌اند اما به دلیل کم‌آبی شهر، سبزه، گل و درختی نیافت و با رسیدن خط‌آهن به قزوین هنگام احداث جاده خیابان سپه را به ایستگاه راه‌آهن متصل می‌کرد آن محوطه جزء خیابان شد. در غرب معبر شرقی آن که رابطه خیابان تهران و خیابان سپه بود دکان‌های ایجاد گردید رو به خیابان جدیدالاحداث و سابق در فاصله بازارچه تا خیابان تهران در آن‌سوی مغازه‌های احداثی قرار گرفت که امروز محل میوه‌فروش‌هاست.
گراند هتل نمونه‌ای از مهمانپذیری به سبک مدرن در ایران
گراند هتل قزوین قدیمی‌‌ترین هتل بزرگ باقی مانده در ایران و از اولین نمونه‌های هتل به شیوه مدرن و اروپایی در اواخر دوره قاجار است.
در طرفین فضای ورودی تالارهای ستون‌‌دار با سقف طاق‌‌دار و قوس خمیده‌ای ساخته شده است. این تالارها از سمت غرب مشرف به خیابان و از سمت شرق به ایوان ستون‌داری محدود می‌شوند. سازنده این مهمانخانه ارباب برزوی شاپور پارسی بود که بعدها نام خانوادگی‌اش به مهرشاهی تغییر پیدا کرد.
این هتل در شرق خیابان پیغمبریه در زمینی به مساحت ۳ هزار مترمربع که شمال آن گاراژ اقتصاد و جنوب آن کوچه و گاراژ اطمینان بود درست حدود سال‌های ۱۲۹۹ یا ۱۳۰۰ شمسی احداث شد.
مهمانخانه از طرف خیابان ۲ طبقه و از جانب حیاط ۳ طبقه بود. در سمت خیابان در ۲ طرف درب ورودی و چند مغازه قرار داشت و در داخل رستوران هتل بود طبقه بالای دکان‌ها و رستوران اختصاص به اتاق‌های محل استراحت داشت در جبهه جنوبی سالن سینمایی توسط ارباب برزوی شاپور پارسی ساخته شده بود. سینما در سال ۱۳۱۹ دچار آتش‌سوزی شد اما از نو مرمت و بار دیگر در حدود سال‌های ۱۳۵۴ و ۱۳۵۵ شمسی در آتش سوخت. یکی از وقایع مهمی که در گراند هتل قزوین رخداد ملاقات نهایی رضاخان و ژنرال آیرون ساید در ۲۳ دی ماه ۱۲۹۹ بود که در نتیجه‌ی آن نقشه کودتای سوم اسفند در این هتل گرفته می‌شود این هتل در دهه‌ی ۸۰ به مالکیت میراث فرهنگی استان درآمد که نهایتا پس از پشت‌سر گذاشتن فراز و نشیب‌های بسیار و تخریب قسمت‌های عمده‌ای از آن در اسفندماه ۱۴۰۲ برای مرمت و بازسازی به بخش خصوصی واگذار شد.
مهمانپذیر شهبندر
این مهمان پذیر در خیابان مولوی قرار دارد.
با مالک آن که صحبت می‌کنم برایم توضیح می‌دهد: قبل از اینکه این مکان تبدیل به مهمانسرا شود کاروانسرایی به اسم شاه‌رودی در اینجا مستقر بوده.
درست رو به روی همینجا، در قسمتی که حال حاضر آسفالت کردند و خیابان است رودخانه عریض و طویلی وجود داشته است.
کاروانسرا به پدربزرگم تعلق داشت. بعد از اینکه از دنیا رفت عمویم اینجا را به مهمانپذیر تغییر داد.
یادم می‌آید که آن سال‌ها وقتی بچه بودم همراه عمو و پدرم اینجا کار می‌کردم. تعداد مسافرها به قدری زیاد بود که تعدادش از دستمان در می‌رفت و حتی گاهی کاغذ برای نوشتن اسامی اسم‌ها کم می‌آوردیم. اما سالیان سال است که شهبندر رونق سابق را ندارد.
پدربزرگم اسم اینجا را شهبندر گذاشت؛ زمانی که رضاشاه از شمال قصد عزیمت به تهران را کرد با لشکرش در همین کاروانسرای سابق استراحت می‌کند. بعد از مدت‌ها که پهلوی به قدرت می‌رسد نام کاروانسرا از شاه‌رودی به شهبندر یعنی جایی که شاه در آن اقامت داشته تغییر پیدا می‌کند.
در حال حاضر این مهمانپذیر با بیش از ۱۰۰ سال قدمت به فروش گذاشته شده و قرار است که کاربری آن نیز تغییر کند.
مهمانپذیر بهروزی
درحال‌حاضر خانه بهروزی یکی از خانه‌های قدیمی شهر قزوین است که مربوط به دوره قاجار بود و در سال ۱۳۸۴ با شماره ثبت ۱۲۶۰۸ به عنوان یکی از آثار ملی ایران به ثبت رسید. این بنا در بافت تاریخی شهر در حوالی بازار قزوین کوچه زرگرها واقع‌شده است و از جمله بناهایی است با معماری خانه‌سازی قاجار در محوطه‌ای به مساحت ۱۳۵۵ متر مربع و سطح زیربنایی به وسعت ۱۲۱۰ مترمربع و جزء نخستین خانه‌های تاریخی قزوین محسوب می‌شود که پس از انجام نوسازی و مرمت به عنوان مهمانپذیر مورد بهره‌برداری قرار گرفت. در حال حاضر این بنای ارزشمند دوره قاجاریه ضمن حفظ فضای سنتی از امکانات یک هتل با اتاق‌های اقامتی رستوران با پذیرایی غذاهای سنتی قزوین و ایران چایخانه و شربت‌خانه سنتی برخوردار است تا در کنار هتل‌های جدید میهمان‌پذیرها و دیگر اماکن اقامتی مدرن پاسخ‌گوی بازدیدکنندگان و مسافرانی باشد که شوق تجربه اقامت در فضایی تاریخی با امکانات کافی را دارند.
