نگاهی به تاریخ هنر قلم‌زنی کاربردی
- شناسه خبر: 2376
- تاریخ و زمان ارسال: 17 مهر 1401 ساعت 08:00
- بازدید :
مصطفی سیاهکالی مرادی ـ کارشناسی ارشد (صنایع دستی) گرایش قلم‌زنی
چکیده
آثار قلم‌زنی اندکی از دوره مادها که در سده هفتم قبل از میلاد در شمال ایران روی کار آمدند به یادگار مانده است. اشیا به دست آمده از آذربایجان حاکی از این است که از نفوذ سکاها به تدریج کاسته شده و سبک مادها در این زمان جای آن را گرفته است. اگرچه مادهای اسکان یافته در کرمانشاه از مفرغ‌کاران حمایت کرده و تعدادی از آثار مفرغی را همراه متوفیان خود به گور گذاشته‌اند اما بی‌تردید خود مبتکر آن نوع مفرغ‌کاری نبوده‌اند و صرفا مفرغ‌کاری لرستان را تقلید کرده و در کارهای خود استفاده می‌کردند و مدارک فلزی به دست آمده از زمان مادها به ویژه در قرون ششم و هفتم پیش از میلاد اشیاء زیویه از توابع سنندج است که در میان آنها آثاری از طلا و نقره و وسایل زینتی و زیورآلات چون جام طلا و مجسمه‌هایی از حیوانات به سبک‌های آشوری و سکایی و… به چشم می‌خورد. گردنبند هلالی شکل از طلا، مزین به دو ردیف، صحنه‌های عریض با چهار نقش برجسته از حیوانات گوناگون، نقوش درخت، قوچ، گاوبالدار با صورت انسانی اشکال اسطوره‌ای و میوه‌های کاج، ویژگی‌های هنر سکایی دارند که ملهم از هنر آشوری است. نقوش این گردنبند و دستبندها به شیوه قلم‌زنی و برجسته‌کاری با چکش و قلم اجرا شده است.
با توجه به تعریفی که از هنر قلم‌زنی شد، پیشینه این هنر در ایران تاریخ روشنی ندارد و از آثار مستندی که بیانگر نخستین مکان یا نخستین شی‌ء باشد که بر روی آن قلم‌زنی ،چکش‌کاری و یا حکاکی شده است اطلاع دقیقی در دست نیست. بنابراین برای اینکه زمانی نزدیک به واقعیت برای دستیابی به فلز مس ذوب طلا ریخته‌گری چکش‌کاری قلم‌زنی بر روی فلز برای ما روشن شود ناگزیر باید به گفته‌های باستان‌شناسان استناد کرد. آقای محمد تقی احسانی در تالیف به خود پیشینه و کابرد اشیاء فلزی به دست آمده از کاوش‌های بمپور شهداد، تل ابلیس و سایر نقاط تاریخی مجاور در جنوب فلات ایران را مطرح نموده و آورده است که مردم این نواحی در نزدیکی با معادن به ویژه معادن مس از 7 هزار سال پیش با ذوب اشیاء مسی آشنا بوده‌اند و به استناد مدارک و شواهد باستانی به‌دست آمده از کاوش باستان‌شناسی مس نخستین فلزی است که در هنر فلزکاری و قلم‌زنی مورد استفاده انسان قرار گرفت.
ـ پیشینه قلم‌زنی
کهن‌ترین شی‌ء مسی در ایران از تپه‌های باستانی علی‌کش در حدود پنج هزار سال پیش از میلاد به دست آمده که یک مهره ساخته شده از مس بومی است و با تکنیک چکش‌کاری سرد انجام شده است و به احتمال زیاد اولین نقوش کنده‌کاری شده بر روی فلز به منظور نشان یا علائم مالکیت یا تجاری انجام گرفته و منشاء پیدایش ایجاد نقوش روی فلز شده است و با توجه به اشیای به دست آمده از نواحی مختلف ایران از جمله تپه‌های مارلیک در دوره‌ی گوهر رود در شمال غربی رشت، حسنلو شهر مستحکمی بوده که در جنوب دریاچه ارومیه ساخته شده ،کلاردشت در سواحل دریای خزر می‌توان به هنر فلزکاری ارزنده پیش از تاریخ پی برد.
با روی کار آمدن پارس‌ها و تشکیل حکومت هخامنشی (550 ـ 330 ق.م) هنر قلم‌زنی تحول یافت و از جایگاه ویژه‌ای برخوردار شد و بر ادوار پس از خود تاثیر گذاشت. اشیاء قلم‌زنی بسیاری از دوره هخامنشیان در مکان‌های گوناگون از جمله: شوش و گنجینه جیحون و همدان از طریق کاوش‌های علمی کشف شده و یا به صورت اتفاقی به دست آمده‌اند. هنر فلزکاری در دوره هخامنشی، بدون شک ما را با پیدایش نخستین امپراطوری جهان و یکی از سازمان‌یافته‌ترین و مقتدرترین دولت‌ها روبه‌رو می‌کند. آثار هنری فلزی باقی مانده از این دور بسیار کم است ولی از همین تعداد اندک شیوه زندگی مردم آن زمان مفهوم می‌شود و لازم به ذکر است در دوره هخامنشیان رشته مرصع‌کاری (قرار دادن سنگ‌های قیمتی بر سطح کار فلزی) به اوج خود می‌رسد. انواع فلزاتی چون مفرغ، طلا، نقره، آهن در این دوره از مناطق مختلف برای تخت جمشید آورده می‌شود که حاکی از استفاده زیاد از اشیاء فلزی و هنر قلم‌زنی با نقوش بسیار زیبای هخامنشی است.
در زمان هخامنشیان برای ساخت و فرم و شکل اشیا و همچنین قلم‌زنی آنها از دو شیوه ریخته‌گری یا قالب‌ریزی و چکش‌کاری استفاده می‌شده است. مجسمه حکاکی و قلم‌زنی شده، سه شیر مفرغی ریخته‌گری مربوط به دوره هخامنشی که از تخت جمشید به دست آمده است. (سده پنجم ق.م) محل نگهداری موزه ملی ایران باستان.
ـ کاربردی کردن این هنر
نقش مایه‌های تزیینی هنر قلم‌زنی این دوره اکثرا و اشکال حیوانات و جانوران و نقوش گیاهی چون: برگ غنچه‌های لوتوس و گل و گلبرگ و، گل‌ها، های نخل شیارهای افقی است. زیورآلاتی مانند: دستبند، گردنبند،گوشواره که با فیروزه ،لاجورد، زمرد کریستال، یشم و عقیق مرصع‌کاری شده‌اند و همچنین روکش درهای چوبی از نقره یا مفرغ قلم‌زنی شده‌اند.
در دوره سلوکی با ساخت شهرهای جدیدی مانند مرو و نسا و انتقال کارگاه‌های هنری به این شهرها، هنر قلم‌زنی با تاثیرپذیری از هنر هلنی ادامه یافت. به گونه‌ای که تاثیر هنر یونانی در فلزکاری این زمان کاملا مشهود است. در کاوش‌های باستان‌شناسی در این دو شهر آثاری از هنر فلزکاری و قلم‌زنی به دست آمده است و تعدادی از ظروف در این دوره به دست آمده که حاکی از نقوش هنر یونانی و ایرانی است.
هنر قلم‌زنی در دوره اشکانی اکثرا تحت تاثیر دوره هخامنشی بوده تا هنر یونانی و شکل اشکال تقریبا همان اشکالی است که در دوره هخامنشی متداول بوده است و تنها تغییرات جزئی در نقوش آن دیده می‌شود. به عنوان مثال: نقوشی به شکل قلب به جای نقوش تخم‌مرغی شکل هخامنشی را گرفته و گلبرگ‌های لوتوس باریک‌تر و نوک تیز هست شده‌اند. ساخت مجسمه‌ها و پیکره‌ها از جنس طلا و نقره و مفرغ به شیوه ریخته‌گری در دوره اشکانی از رونق ویژه‌ای برخوردار بوده است و زیورآلات مرصع با سنگ‌های قیمتی با همان شیوه هخامنشی ادامه یافت و به دلیل هجوم اسکندر آثار هنری مهمی در دست نیست و به سبب هرج و مرج و بی‌توجهی به هنر تنها در اواخر این دوره ساخت آثار قلم‌زنی رو به رشد نهاد و نمونه آن مجسمه مفرغی کشف شده در مقبره‌های شهر در نزدیک مالمیر خوزستان که ترکیب از هنر ایرانی و یونانی است.
ـ هنر قلم‌زنی بعداز اسلام
در دو قرن اولیه هجری قمری که آیین شرع اسلام بر جامعه ایرانی حکمفرما بود، موازین و مقررات حاکم بر جامعه تا چند دهه باعث سلب نبوغ و قدرت خلاقیت هنرمندان ایرانی شد. چنین وضعی هنرمندان را از تجلیات هنری بازداشت و به علت پراکندگی و مهاجرت آنان، هنر ظریف فلزکاری به دست فراموشی سپرده شد.
اعراب که خود از هنر صنایع ظریفه بهرمند بودند به علت نهی دین، خوردن و نوشیدن در ظروف زرین و سیمین را حرام می‌دانستند. علاوه بر این ساخت هرگونه اشیا را به صورت مجسمه بت‌پرستی دانسته، یا ترسیم نقوش جاندار را بر روی ظروف و اشیای فلزی نیز بر در و دیوار بناهای مساجد تحریم کردند. سختگیری حکام شرع و محتسبان در اجرای احکام آن چنان شدید بود که صاحبان کار و پیشه هنری، از ترس جان و مال خود به ندرت به خلق یا تولید آثار هنری می‌پرداختند، و به تعبیر دیگر هنر، هنر دوستی و هنرمندی در این زمان تا مدتی در جامعه ایران راه زوال پیمود و به بوته فراموشی سپرده شد. ولی شکست و انقراض دولت ساسانی به دست اعراب و سلطه آنان بر ایرانیان، توانست موجب خفقان روح ایران در خلق آثار هنری شود. هنر آفرینان ایرانی پس از ثبات و ایجاد آرامش و طلوع حکومت‌های ملی از پس ابرهای تیره، از گوشه و کنار ایران پدیدار شدند تا قریحه ملی و نژادی خود را به عرصه ظهور رسانند. این هنرمندان توانستند از فلزاتی چون آهن، مفرغ، مس و برنج ظروف و اشیای نفیسی بسازند که همگی نشان از غنای ذوق و قریحه‌نژادی سازندگان آنهاست. پس از افول اغتشاشات و هرج و مرج‌ها، فلزکاران این اثر اسلوب و روش فلزکاران ساسانی را سرمشق کارهای خود قرار دادند چون شیوه و کسب هنر ساسانی پس از اعراب هنوز در شمال خراسان و ماوراءالنهر باقی بود. شاید همین دوام که تا دوران حکومت شاهان و امرای محلی مانند: طاهریان، صفاریان، آل‌زیاد و آل‌بویه سامانیان و بالاخره سلجوقیان که از مشوقان هنر ایرانی بودند کشیده شد و به دگرگون ساختن نیروهای مهاجم کمک کرد.
ـ نتیجه‌گیری
روش بسیار متداول و بسیار هنری و تزئینی برای آرایش اشیا و ظروف فلزی دوره سلجوقیان شیوه ترصیع می‌باشد. در این روش ابتدا شی‌ء را با ابزارهای مخصوص به هر شکلی که مورد نظر باشد نقش‌اندازی می‌کنند. خط نقوش یا حجم نقوش را با ابزار، کنده‌کاری و گود نموده و نقاط کنده شده را با مفتول‌های غیر همجنس یا ورقه‌هایی از نقره یا طلا که دارای رنگ متفاوت با زمینه است پرمی‌کنند و آن را کوبیده و صیقل و پرداخت می‌کنند. این شیوه مناسبی را برای ارائه کتیبه‌ها و نوشته‌های کوفی که در آن نهایت هنر غایی خلاقیت و خوشنویسی به کار رفته است فراهم نموده و اثر ارائه شده به لحاظ ذوق و ابتکار هنرمندان ارزش والایی پیدا جلوه می‌کند. در ساخت و تزئین آثار با این شیوه سعی شده است از سینی، لگن، طشت، آفتابه، عود سوز و شمعدان و اشیای استفاده شود که جنبه‌های تزئین آن در معرض استفاده عموم قرار می‌گیرد. موضوع نقوش گاهی صحنه‌هایی از مجالس شادی، نواختن آلات موسیقی و تصاویر سمبل یکی از بروج فلکی مشاهده می‌گردد و مکشوفه از خراسان که دارای کتیبه و سطح تزئینی شامل صحنه‌های زندگی است نمونه قابل توجهی از این شیوه است. روش ترصیع گر چه می‌تواند تقلید یا الهام از شیوه ظروف نقره طلا اندود دوره ساسانی باشد اما متداول شدن این شیوه به مفهوم ترصیع نه اندود از سده‌های اول و دوم با نگین نشان کردن ظروف سفالی اموی و عباسی شروع شده و در اوایل دوران سلجوقیان به صورت مورد نظر متداول می‌شود و در قرن هفتم و هشتم راه کمال می‌پیماید. قدیمی‌ترین نمونه ترصیع روی فلز متعلق به ظرفی است که از قرن دوم هجری که در گالری بالتیمور نگهداری می‌شود. شهرهای نیشابور، جرجان، هرات در خراسان، همدان، زنجان، رود اصفهان و موصل از مراکز بسیار مهم ساخت ظروف فلزی مرصع بوده‌اند.
ـ پیشنهاد
یک قلم‌زنی مرغوب قسمت‌های برش‌خورده لب برگردان شده باشد.
در کارهای قلم‌زنی مرغوب و با کیفیت قسمت‌‌هایی که برش خورده همه برگردان شده‌اند تا آسیبی ایجاد نکنند همین برگرداندن لبه‌ها خودش کلی زمان و وقت می‌برد و بر کیفیت و زیبایی کار بسیار تاثیر می‌گذارد.
لحیم روی کارهای مخفی و سرتاسری هستند.
برخی ظروف با نوارهای فلزی سرتاسری تزئین می‌شوند زمانی که این نوارها را در حاشیه کار قرار می‌دهند در صورتی که کاری با کیفیت باشد تمام سرتاسر کار را از زیر لحیم‌کاری می‌کنند.
نوار کار هم جنس کار باشد و لبه‌ی آن را برگردانده باشند.
اگر برای حاشیه‌ی کار و نوار اطراف کار فلزی را لحیم می‌کند آن فلز باید کاملا همجنس و هم‌کیفیت کار باشد و باز هم برای زیبایی و جلوگیری از آسیب، لبه‌ی آن را برگردانده باشند.
همه‌ی تکه‌ها و قسمت‌های لبه شده باید کاملا جوش شده باشند.
هرقسمتی مانند؛ دسته،کفی، به کاراضافه شود باید کاملا به کار اصلی جوش خورده باشد.
لبه‌ها نوارهای کفی باید به کار جوش شده باشد و کاملا مماس بر زمین باشند.
