نگارگری قزوین توسط هنرمند تبریزی به او ج رسید

مکتب نگارگری قزوین (قرن 10) در سال 955 ه. ق و پس از آنکه شاه طهماسب به قدرت رسید و مرکز حکومت صفویان را از تبریز به قزوین منتقل ساخت؛ شکل گرفت.

ـ پیدایش

در مورد چگونگی به وجود آمدن مکتب نگارگری در قزوین و راه یافتن این هنر به شهر قزوین باید به زمان سلطنت شاه اسماعیل رفت. شاه اسماعیل در سال 906 ه. ق پس از شکست دادن آق‌قویونلوها تبریز را به پایتختی برگزید. کتابخانه سلطنتی آق‌قویونلوها در اختیار او قرار گرفت و هنرمندانی که در کتابخانه آق‌قویونلوها کار می‌کردند به خدمت او در آمدند و شاه اسماعیل آن‌ها را به ادامه کارهای هنری که در دست داشتند واداشت.

یکی از هنرمندان برجسته مکتب ترکمان تبریز، سلطان محمد تبریزی بود که به خدمت شاه اسماعیل درآمد و از این زمان به بعد یکی از پایه‌های محکم مکتب جدیدالتاسیس تبریز دوره صفوی شد.

شاه اسماعیل در سال 916 ه. ق به هرات حمله برد و آنجا را به تصرف خود درآورد و سنت و دستاوردهای غنی و شکوهمند مکتب هرات دوره تیموری را به ارث برد. او از قرار معلوم بعضی از آثار نفیس و کتب ارزشمند مکتب هرات را به تبریز منتقل کرد.

شاه اسماعیل سپس فرزند دو ساله خود تهماسب میرزا را همراه یکی از امیران قزلباش، حاکم هرات کرد. تهماسب میرزا در هرات زیر نظر استادان برجسته به فراگیری نقاشی و خطاطی پرداخت. او پس از گذراندن هشت سال در هرات به تبریز بازگشت و در سال 930 ه. ق به سلطنت رسید. ظاهراً او همراه خود، شماری از هنرمندان مکتب هرات از جمله کمال‌الدین بهزاد را به تبریز آورد. شاه اسماعیل در سال 928 ه. ق فرمان کلانتری کتابخانه را به نام بهزاد صادر و او را سرپرست کتابخانه سلطنتی کرد.

شاه تهماسب که شیفته نقاشی و خطاطی بود پس از رسیدن به سلطنت به حمایت از این هنرها پرداخت و هنرمندان زیادی از مکتب هرات و ترکمان را در پروژه‌های شکوهمند کتاب آرایی به کار گرفت و بدین ترتیب آثار مکتب تبریز دوره صفوی پدیدار شد و مکتب تبریز که یکی از مکاتب درخشان هنر نگارگری ایران است شکل نهایی خود را پیدا کرد و آثار شکوهمندی چون شاهنامه شاه تهماسبی و خمسه نظامی شاهی را تولید کرد.

در سال 955 ه. ق شاه تهماسب به قدرت رسید. او مرکز حکومت صفویان را از تبریز به قزوین منتقل ساخت. با انتقال پایتخت به قزوین فصل جدیدی از حیات فرهنگی شکل گرفت. معماری و منظر اصلی شهر قزوین دچار تحول شد. هنرمندان متعددی به قزوین کوچ کردند تا  در ملازمت سلاطین صفوی به خدمت مشغول شوند. علاقه شاه تهماسب به هنر و به ویژه تمایلش به هنر نقاشی و نگارگری سبب شد که نگارگران متعددی از تبریز به قزوین مهاجرت کنند و در ادامه به تربیت شاگرد مبادرت ورزیدند.

از مهم ترین نگارگران معروف مکتب قزوین می توان از استاد محمد قزوینی، مولانا میرمصور، مراد دیلمی، صادق بیگ افشار، علی اصغر کاشانی و… نام برد.

ـ ویژگی‌های مکتب نگارگری قزوین

مکتب نگارگریِ قزوین جدا از مکتب هرات، تبریز و دیگر مکاتب دارای ویژگی‌هایی است که آن را از سبک‌های دیگر متمایز می‌کند. به دلیل عدم حمایت‌های درباری و نیاز به هزینه‌های معاش، موجب گردید تا هنرمندان در جهت ِ سرعت ِخلق اثر بکوشند، که با کاهش توجه به رنگ و تلاش بیشتر در طراحی و عناصر خطی در نگاره، این امر قوت یافت.

مسعود زبانران پژوهشگر نگارگری ایرانی معتقد است: در نگاره‌های به جای مانده از مکتب قزوین شاهد توجه بیشترِ هنرمند به زندگی ِ روزمره و پیرامونی می‌باشیم تا نگاره‌هایی با موضوعی خاص برای کتب درباری. در این مکتب، برای نگارگران علاوه بر تصویر حیوانات، پرندگان، گلها و درختان آنچه بیش از همه جالب توجه می‌کرد، اندام ظریف جوانان، درویشان و کشاورزان است که در تابلوهای آنان، غالباً به گونه‌ای سه رخ تصویر شده و چهره‌های تمام رخ ابداً در کار نقاشان سبک قزوین دیده نمی‌شود و هیچ انسانی از پشت سر نیز تصویر نشده است. سوژه‌ها بیشتر از میان افراد عادی برگزیده شده و لباس‌های فاخر در نگارگری‌ها دیده نمی‌شود و جامه زنان و مردان چندان تفاوتی در نگاره‌ها ندارد.

صادق بیگی افشار گرچه در تبریز به دنیا آمد و در اصفهان فوت کرد ولی حیات هنری او در قزوین شکل گرفت و به عنوان یکی از نام‌آوران و سرامدان مکتب نگارگری قزوین شناخته می‌شود. او در 32 سالگی تصمیم به ترک «خدمت سلاطین» گرفته و به مدت سه سال نزد شاعر و خطاط بزرگ، میر صنعی در تبریز، شاگردی کرد و به نظر می‌رسد که این دوران از حدود 972 تا 975 ق/ 1565 تا 1568 م یعنی هنگام وفات استادش، ادامه دارد. صادقی قبلاً در شعر شاگرد حافظ صابونی و نیز فضایی همدانی بود. صادقی در سال 975 ق/ 1568 م تبریز را ترک کرده و برای تعلیم نزد مظفر علی به قزوین رفت و طی هشت سال بعد، یعنی تا هنگام مرگ مظفر علی و شاه تهماسب در سال 983 ق/1576 م عمدتاً در قزوین ماند و حرفه‌اش را کاملاً فراگرفت. از جمله آثار مهم وی در این دوره کشیدن نگاره‌ای در گرشاسب نامه سال 980 ق/1573 م و آخرین نسخه خطی مهمی بود که قبل از مرگ شاه تهماسب ساخته شد. وقتی شاه اسماعیل دوم شروع به بازسازی کارگاه سلطنتی کرد، صادقی از جمله هنرمندان مورد حمایت وی بود اما با مرگ شاه اسماعیل دوم، صادقی که 44 سال داشت از دربار خارج شده و طی چند سال بعدی به خدمت امیران مختلفی درآمد.

صادق بیگی افشار را باید اصلی‌ترین هنرمند مکتب نگارگری قزوین دانست. از این هنرمند جدا از نگارگری‌های با ارزش، آثار ادبی مهمی به جای مانده است که گاه به نثر و گاه به نظم کتابت شده‌اند. «قانون الصور نقاشی» رساله‌ای منظوم در بحر خسرو و شیرین نظامی است که به فنون نقاشی می‌پردازد و به خوبی بیانگر تسلط صادق بیگی به نقاشی و شعر می‌باشد. در این کتاب، ابعاد گوناگون احوال و آثار او بررسی شده است؛ چون شناخت جنبه‌های مختلف زندگی او در حقیقت شناخت وجوه گوناگون فرهنگ و هنر دوره صفوی در نیمه دوم سده دهم و اوایل سده یازدهم هجری است.