نقش اعتیاد در افزایش آسیب‌های اجتماعی

عظیمه‌سادات حسینی،

مشاور و کارشناس مسائل اجتماعی

کشور ایران به دلیل شرایط خاص و همجواری با مراکز عمده تولیدکننده مواد مخدر و قرار گرفتن در بهترین و کوتاه‌ترین مسیر ترانزیت، در چند دهه اخیر گذرگاه انتقال مواد مخدر از افغانستان به اروپا بوده است. وجود زمینه‌های رشد و گسترش مواد مخدر در ایران و قاچاق آن که هم‌اکنون به یک تجارت زیرزمینی تبدیل شده است، پیچیدگی اوضاع فعلی را فراهم ساخته است و می‌رود تا به یک بحران اساسی در جامعه تبدیل شود. در عرصه ملی، کشور ایران به جهت ساختار جمعیتی، موقعیت ژئوپلیتیکی و فقدان استراتژی و طرح جامع ملی مبارزه با عرضه، کاهش، تقاضا و درمان معتادان، به عنوان یکی از آسیب‌پذیرترین کشورهای جهان در مقابل مساله مواد مخدر است.

آسیب‌شناسی اعتیاد و علل اجتماعی موثر بر آن در سال‌های اخیر محققان زیادی را به خود مشغول ساخته است. نظریه ساترلند یکی از قوی‌ترین نظریه‌ها در زمینه پیدایش انحرافات است که تا به امروز قدرت تبیین زیادی دارد. ساترلند در قالب نظریه‌اش معتقد بود که انحرافات عموما در قالب گروه‌های نخستین نظیر گروه دوستان یا خانواده آموخته می‌شود. این گروه‌ها بسیار متنفذتر از مامورین و مسئولین رسمی مانند معلمان، کشیشان، افراد پلیس یا ابزارهای ارتباط جمعی نظیر فیلم و روزنامه می‌باشند. از نظر ساترلند فرآیند یادگیری رفتار بزهکارانه شامل تکنیک‌های تبهکاری، انگیزه‌ها، گرایش‌ها و دلیل‌تراشی‌های لازم برای آن می‌شود. بدین ترتیب یک جوان هم می‌آموزد که چگونه با موفقیت دزدی کند و هم چگونه استدلال بیاورد تا دزدی خود را توجیه کند و برای آن عذر بتراشد.

بر اساس این دیدگاه در ایران تحقیقات مختلفی انجام گرفته است و معاشرت با نزدیکان، همکاران و به ویژه دوستان معتاد و منحرف، تقلید از اطرافیان، معاشرت در محیط‌های ناسالم و گوناگون از جمله مدرسه و محیط‌های آموزشی نامطلوب از جمله عوامل اصلی اعتیاد به مواد مخدر ذکر شده است.

آسیب‌های اعتیاد بر خانواده و جامعه موضوعی است که به راحتی نمی‌توان آن را نادیده گرفت. متاسفانه امروزه مصرف انواع مواد مخدر و محرک، در بین افراد جامعه رواج پیدا کرده و اعتیاد، مشکلات متعددی را برای خانواده‌ها به وجود آورده است. علاوه بر خانواده، فرد معتاد، گاه برای جامعه نیز خطرآفرین و مشکل‌ساز می‌باشد. این مشکلات می‌توانند صدمات جبران ناپذیری را به بنیان خانواده و امنیت جامعه وارد کنند. روی آوردن به رفتارهای پرخطر و ارتکاب جرم را می‌توان از عوارض اعتیاد دانست.

در این مطلب به آسیب‌هایی که ممکن است بر زندگی خانوادگی و اجتماعی یک فرد معتاد وارد شود، اشاره شده است.

متاسفانه آسیب‌های اعتیاد بر خانواده و جامعه فراوان و به هم مرتبط هستند. مشکلات از خانواده شروع شده، کم‌کم به جامعه کشیده می‌شود و آسیب‌های زیادی را ایجاد می‌کند. اعتیاد باعث بروز ناهنجاری‌های رفتاری می‌شود. به طوری که فرد معتاد دیگر نمی‌تواند مانند سابق زندگی عادی خود را ادامه دهد. کم‌کم ارتباط او با خانواده و جامعه تغییر پیدا کرده و از نظر رفتاری در خانواده با مشکل مواجه می‌شود. در نهایت آنچه که برای فرد معتاد اهمیت و اولویت دارد، تهیه مواد و تامین مخارج اعتیاد است. در نتیجه تامین مایحتاج خانواده با مشکل مواجه می‌شود.

آسیب‌های اجتماعی ناشی از اعتیاد بسیار جدی و حائز اهمیت است. فرد معتاد تمام خواسته‌اش مصرف مواد است و چیزی بالاتر از آن را نمی‌بیند. یکی از تاثیرات منفی و آسیب‌های اجتماعی اعتیاد روی فرد، بی‌مسئولیتی وی نسبت به شغل و افراد جامعه است.

اعتیاد باعث می‌شود روابط شخصی و اجتماعی فرد به مرور کمرنگ شده و در نهایت از بین برود. از جمله آسیب‌های اجتماعی اعتیاد می‌توان به افزایش جرم و جنایت، افزایش رفتارهای غیرعادی در جامعه و گسترش بیماری‌های واگیردار را اشاره کرد.

این معضلات نه تنها در نسل حاضر بلکه در نسل‌های بعدی نیز گریبان‌گیر جامعه خواهد بود. فرد معتاد مسئولیت‌پذیری خود را نسبت به خانه و خانواده از دست می‌دهد. در نهایت خانواده متزلزل و از هم گسیخته شده و فرزندان آنها نیز بدون برخورداری از تربیت صحیح و شرایط امن خانواده نسل آینده جامعه را تشکیل می‌دهند.

از آسیب‌های اعتیاد بر جامعه می‌توان به بروز شغل‌های کاذب و غیرمعمول در جامعه اشاره کرد. افزایش تعداد معتادان در جامعه، جوانان و نوجوانانی که زندگی سالمی دارند را نیز به خطر می‌اندازد. به علاوه، احتمال گرفتار شدن آنها در دام اعتیاد را نیز افزایش خواهد داد.

در خانواده نیز مشکلات به وجود آمده ناشی از اعتیاد فراوان‌اند. بروز مشکلات متعدد ناشی از اعتیاد مانند خشونت، گسستن پیوند خانوادگی، مشکلات اقتصادی و … یکی از عوامل اصلی از هم گسیختن بنیان خانواده و طلاق است. طبق آمارهای به دست آمده، اعتیاد یکی از مهم‌ترین عوامل طلاق در بین خانواده‌ها می‌باشد. همچنین کاهش میل به ازدواج و تشکیل خانواده در بین جوانان را می‌توان از دیگر آسیب‌های اعتیاد در خانواده دانست.

بی‌تردید بهترین گزینه برای مقابله با اثرات خانمان برانداز اعتیاد، تکامل حلقه پیشگیری از افتادن در دام اعتیاد است.

آموزش مهارت‌های زندگی به فرزندان، آموزش مهارت دوست‌یابی به کودکان و نوجوانان، آموزش مهارت گفتن نه به فرزندان، کنترل روابط و رفت‌وآمد فرزندان و افراد خانواده، پیگیری تغییر رفتار ناگهانی آنان و عدم  نشان دادن واکنش سریع به رفتارهای نامتعارف و غیرمعمول فرزندان بخشی از راهکارهای حلقه پیشگیری هستند. نقش جامعه آموزشی کشور و رسانه ملی و رسانه ها در تکامل این حلقه بسیار چشمگیر است و ضرورت برنامه در خصوص استفاده از این ظرفیت بیش از گذشته مورد تاکید است.