نشر کتاب تخصصی موسیقی، نه اجر مادی دارد نه معنوی!

محمدرضا مقدم

مقدمه

کتاب «ردیف سنتور استاد ابوالحسن صبا» (دوره اول و دوم) به تازگی توسط شهاب منا، بازنویسی و ویرایش شده و به همت انتشارات خنیاگر به زیور طبع آراسته شده است. به دلیل اهمیت نقش ردیف مرحوم استاد صبا در آموزش سنتور نوازی، به گفت وگو با «شهاب منا» نشسته‌ایم که شرح آن از خاطر شما هنردوستان می‌گذرد.

n بازنویسی و ویرایش کتاب «ردیف استاد صبا» با چه هدفی انجام شد؟

ردیف سنتور استاد ابوالحسن صبا به‌ عنوان ماخذ درس ردیف در دانشگاه‌ها، هنرستان‌ها و آموزشگاه‌های آزاد موسیقی مورد استفاده است و درعین‌حال مشکلاتی در طرز نگارش دارد ‌که درک و اجرای صحیح آن‌ را بدون تذکرات مدرس به هنرجو ناممکن می‌کند. اهمیت این ردیف و وجود مشکلات نگارشی آن دلیل انجام این بازنویسی و ویرایش بوده‌اند.

n چه مدت زمان صرف انتشار کتاب شد؟

انگیزه اولیه انجام این ویرایش به اولین سال‌های تدریس بنده به‌عنوان مدرس ردیف در گروه موسیقی دانشگاه‌ آزاد اسلامی واحد تهران مرکزی از سال 1392 باز می‌گردد. هنگام تدریس ردیف سنتور صبا نکاتی را که دانشجو برای اجرای صحیح این ردیف باید مدّنظر قرار دهد یا دشواری‌های نگارش آن یا تطابق شعر و ملودی ‌را مورد به مورد در کتاب هریک از دانشجویانم می‌نوشتم. یک‌بار یکی از دانشجویانم به بنده گفت یک فکری به حال این ردیف بکنید! این تذکر او گویی جرقه‌ای شد بر آنکه به ‌جای توضیح و علامت‌زدن در کتاب هر یک از دانشجویان، یک‌بار آن‌را بازنویسی و ویرایش و منتشر کنم تا نسخه نهایی آن در اختیار عموم سنتورنوازان قرار گیرد. آغاز این بازنویسی و ویرایش از اواخر سال 1392 شروع شد و طی بهار 1393 پایان یافت. پس از آن، به‌ دلیل گرفتاری‌های عدیده، ازجمله فعالیت به‌ عنوان ناشر موسیقی و چاپ کتاب دیگران و لاجرم غفلت از آثار خودم، این کتاب نیز مانند بسیاری کتاب‌های تقریبا تمام‌شده و منتشر نشده‌ام ماند تا آنکه گرانی‌های افسارگسیخته نشر کتاب از اسفند 1401 برایم هشداری شد که با ادامه این وضع امکان انتشار آثار خودم کم و کمتر می‌شود و از سال 1402 سعی کردم به‌ جای پذیرش کتاب جدید برای نشر، بر اتمام آماده‌سازی و انتشار کتاب‌های خودم متمرکز شوم. از‌ این‌رو، با وقفه‌ای 9 ‌ساله بازبینی و نهایی‌سازی ویرایش ردیف سنتور استاد صبا را از بهار 1402 از سر گرفتم و در مردادماه 1402 به پایان رساندم.

n ردیف صبا یک‌بار توسط مرحوم پایور ویرایش شده است؛ این کتاب نسبت به ویرایش استاد پایور چه تفاوت‌هایی دارد؟

در قدیم، نت‌ها را پشت‌سرهم و بدون تفکیک جملات می‌نوشتند. در دهه‌های اخیر، با تاثیر گرفتن از روش آوانویسی تطبیقی که دکتر محمدتقی مسعودیه اولین‌بار در ایران مطرح کردند، در نگارش ردیف‌های موسیقی ایرانی جملات را از هم جدا می‌کنند. این روش هم دیدخوانی (دشیفراژ) را آسان می‌کند و هم جمله‌بندی گوشه و ساختار ملودیک را نشان می‌دهد و امکان قیاس جملات یا فیگورها با یکدیگر را فراهم می‌کند. به همین نیت، در بازنویسی‌ام از ردیف سنتور استاد ابوالحسن صبا، جملات و اجزاء داخل جمله را تفکیک کردم. تفکیک جملات را حتی در قطعات ضربی ردیف سنتور استاد صبا هم اعمال کردم.

یکی دیگر از دشواری‌های آموزش ردیف سنتور استاد صبا تطابق اشعار با نت‌ها بود. این اشکال بنیادین، معلول پسند شخص ابوالحسن صبا است که برخلاف استادش، علی‌نقی وزیری که بر نگارش هجاها به تفکیک زیر نت‌ها تاکید داشت، نگارش فارسی اشعار را به‌صورت مصرع مصرع می‌پسندید. دشواری تطابق اشعار با نت‌ها موجب می‌شد خیلی از هنرجویان سنتور این ردیف را بدون خواندن شعر بنوازند و تطابق شعر و ملودی در مواردی حتی برای برخی مدرسان هم مشخص نبود. استاد فرامرز پایور در ویرایش خودشان سعی کرده بودند برخی موارد مبهم را با درج خط اتصال بالای حامل تذکر دهند و مفید فایده بود اما کافی نبود. اینک در ویرایش کنونی تمام هجاهای شعر را با حروف آوانویسی لاتین زیر نت‌ها نوشته‌ام و فارسی اشعار را به‌صورت مصرع بالای حامل نوشته‌ام؛ تجمیعی از روش موردِپسند استادان علی‌نقی وزیری و ابوالحسن صبا!

یکی دیگر از مشکلات آموزشی سنتور رسم‌الخط نگارش نت‌هاست. مقدمه ردیف سنتور استاد ابوالحسن صبا حاوی اولین آیین نگارش نت برای سنتور است، اما این دستور نگارش معضلات زیادی هم دارد؛ ازجمله علائم مربوط به ریز، تک‌ریز، تک بدون ریز، غلت، تک‌وغلت، در قطعات متر آزاد (گوشه‌ها) با قطعات ضربی متفاوت است. در مواردی استاد صبا در نگارش بین‌المللی نت تصرفاتی کرده‌اند و علائم بین‌المللی نت را بومی‌سازی کرده‌اند که بعضاً منجر به تناقضات و پیچیدگی‌ نت‌نویسی شده است؛ مثلا علامت آکسان در معنای غیر شدت و به‌عنوان تک ابتدای ریز یا جفت ابتدای دوبل‌ریز تعریف شده و گاه دو مفهوم تاکید و تک با هم خلط شده‌اند و امکان درج صحیح نت‌نویسی را سلب کرده‌ است. یا نت پیشای کوتاه (آچیاکاتورا) که تعبیری دوگانه دارد؛ اگر پیش از کشش چنگ و دولاچنگ باشد،‌ پیشای سریع محسوب می‌شود و اگر پیش از کشش سیاه باشد، تکی پرقدرت با کششی قابل ملاحظه برای ابتدای ریز. همچنین است نحوۀ تعریف تکیه‌ها و استثنائات آن.

در ویرایش کنونی، با حداقل تغییرات، علائم نگارش استاد صبا را اصلاح کردم و برخی از علائم مورد استفادۀ استاد صبا را حذف کردم و به‌صورت ساده‌تر نگاشتم. در ویرایش کنونی علائمی به‌کار رفته‌اند که امروزه در نت‌نگاری سنتور متداول‌اند و طرز نگارش تکنیک‌ها در گوشه‌های متر آزاد و ضربی‌ها همسان است:

یکی از دشواری‌های نت‌نویسی سنتور محاسبه و اجرای صحیح و دقیق تکیه‌هاست. خود با هنرجویانی مواجه بوده‌ام که چند سال سنتور نواخته‌اند و همچنان در محاسبه نت تکیه مشکل داشته‌اند. از طرفی، تعریف صبا از تکیه خود شامل استثنائاتی هم هست که اجرای صحیح تکیه‌ها را برای هنرجو سخت‌تر می‌کند.

در ویرایش کنونی، به ‌جای علامت گنگ تکیه از پیشای کوتاه استفاده کرده‌ام و بدین‌ترتیب اجرای گویا و دقیق نت تکیه را فراروی هنرجو قرار داده‌ام. مواردی را هم که صبا به ‌عنوان استثنای تکیه درنظر گرفته بود با همان علامت تکیه نوشته‌ام. در واقع آنچه را صبا به‌عنوان استثنا در اجرای تکیه سنتور برشمرده (که حاوی یک یا دو علامت تکیه پیاپی است)، همان طرز اجرای معمول تکیه در تار و سه‌تار است …

از دیگر مشکلات نگارش ردیف صبا نحوه دسته‌بندی چنگ‌ها و دولاچنگ‌هاست. در مواردی این دسته‌بندی‌ها صحیح نیست و هنرجو را در درک فیگورها و طرز اجرای صحیحشان دچار مشکل می‌کند. اکنون دسته‌بندی نت‌های چنگ و دولاچنگ را در سراسر این ردیف مورد ویرایش قرار داده‌ام.

یکی دیگر از مشکلات نگارش برخی ضربی‌های صبا استفاده از میزان‌نماهایی است که نت‌خوانی را در آموزش دشوار کرده است. گاه با دوبرابر کشیده‌ترکردن میزان‌نماها (مثلا در ساقی‌نامه همایون و ماهور) یا دوبرابر کوتاه‌تر کردن میزان‌نماها (مثلا در مقدمۀ مویۀ سه‌گاه) سعی در تسهیل نت‌نویسی و بی‌نیازکردن متن از توضیح روش صحیح اجرا در بخش توضیحات، چنان‌که پیش‌تر چنین بود، کرده‌ام.

موارد دیگری هم هست که طرح همه‌شان در اینجا موجب اطالۀ کلام می‌شود و همه را مفصّل با نمونه‌های نت در توضیحات کتاب شرح داده‌ام.

n چندین دهه است که مدرسان، ردیف استاد صبا را از روی کتاب ویرایش شده توسط مرحوم پایور تدریس می‌کنند؛ آیا تغییرات ایجاد شده کار آن‌ها را دشوار نمی‌کند؟

تغییرات اعمال‌شده نیز حاصل سال‌ها مشاهده دشواری‌های تدریس ردیف صبا و داشتن تجربه در آوانگاری و ویرایش ردیف‌های گوناگون توسط اینجانب بوده است و غرض از این ویرایش ساده‌سازی آموزش آن بوده نه دشوارکردنش! باری، شنیده بودم امروزه بیشتر، شاگردان استاد پایور ردیف سنتور استاد ابوالحسن صبا را تدریس می‌کنند و احتمال می‌دادم که به‌دلیل عِرق و ارادت به استاد بزرگ سنتور، فرامرز پایور، که همه ما سنتورنوازان مدیون خدمات گسترده و ارزنده او هستیم، از ویرایش جدید کتاب ردیف سنتور استاد صبا استقبال نکنند یا حتی موضع‌گیری کنند. برای ارزیابی این فرضیه، پیش از انتشار ویرایشم آن‌را به رویت آقای رامین صفایی، یکی از شاگردان مورد تایید استاد پایور که سال‌ها ردیف سنتور استاد صبا را تدریس کرده‌اند، رساندم و نظرشان را جویا شدم. ایشان هم انتقادها و پیشنهادهای سازنده‌ای کردند و نهایتا گفتند پس از انتشار ویرایش اینجانب، من‌بعد، از این ویرایش در تدریس استفاده خواهند کرد. آقای دکتر کیومرث پیرَگلو، از شاگردان قدیم و مورد علاقۀ استاد پایور نیز با رویت و مطالعۀ کتاب پس از انتشار آن همین نظر مثبت را داشتند. خانم مینا افتاده، دیگر شاگرد پیشکسوت استاد پایور، پس از کسب خبر از انتشار کتاب، جزو اولین افرادی بودند که اقدام بنده را با تماس تلفنی‌شان مورد لطف قرار دادند و ضمن اذعان اینکه ردیف سنتور استاد صبا از نظر نگارش ایرادهایی داشت، برای انجام این مهم تشکر کردند. همچنین در راستای حمایت از این اثر خبر انتشار این مجموعه دوجلدی را در دو کانال تلگرامی مربوط به سنتور و شاگردان استاد پایور اطلاع‌رسانی کردند و با حضور خود در مراسم رونمایی کتاب از ویرایش بنده حمایت کردند. همچنین به کتابخانه هنرستان موسیقی دختران پیشنهاد کردند که این کتاب را برای استفادۀ هنرجویان خریداری کنند. آقای وحید طهرانی آزاد، نیز که از شاگردان متأخر و خوب استاد پایورند نیز طی تماس تلفنی، اقدام بنده را مورد لطف قرار دادند. این ابراز الطاف از سوی ایشان و برخی دیگر از دوستان که مدرسان ممتاز سنتورند، چون آقایان پویا سرایی، محسن حسینی، مصطفی عبادی و…، مرا به نتیجه ویرایشم امیدوارتر کرد هرچند با بیست سال سابقۀ نگارش کتاب می‌دانم که در ایران کمتر از دو سال از زمان انتشار نباید در پی بازخورد چندانی بود و اطلاع‌رسانی در اجتماع ما امری تدریجی و بطئی است اما به رواج‌یافتن این ویرایش در بین نوازندگان سنتور خوش‌بینم.

n ضمن تشکر از همراهی شما، به‌عنوان یک ناشر تخصصی موسیقی با چه چالش‎ها و مشکلاتی مواجه هستید؟

نشر کتاب تخصصی موسیقی در شرایط کنونی نه اجر مادی دارد نه معنوی، چرا که نه اجتماع موسیقی ‌کتاب‌خوان است که اجر معنوی داشته باشد نه با تورم افسارگسیخته و خرید کتاب به‌صورت تقریبا نیم‌بها توسط پخش‌کنندگان و تصفیه‌های طولانی‌مدتشان سودی نصیب ناشر می‌شود و تولید برخی کتاب‌ها ضررده هم هست. شاید بپرسید پس چرا ادامه می‌دهیم؟! پاسخ این است: در تألیف و انتشار عمر گذاشته‌ایم! استخوان خرد کرده‌ایم و اکنون اگر کاری را که (نه کار به معنای ممرّ درآمد)، عشقمان است، رها کنیم با خانه‌نشینی باید مرگ تدریجی خود را به انتظار بنشینیم! به قول یک ممیز دارایی: «عاشق برای عشقش بهای مادی هم باید بپردازد!» ما هم داریم می‌پردازیم! با آنکه با خود می‌گویم دیگر کار جدید نمی‌پذیرم گاه سوژه‌های ارزشمندی برای چاپ می‌آورند که می‌دانم فروشی ندارند و تولیدشان ضررده است اما نمی‌توانم برای چاپ نپذیرمشان! اگر منِ نوعی به‌عنوان پژوهشگر و تحصیل‌کرده موسیقی تشخیص می‌دهم محتوای اثری ارزشمند است و بر موسیقی‌شناسی ایران می‌افزاید منتشرش نکنم که باید منتشرش کند؟! بنده طی یک دهه فعالیت به‌عنوان ناشر و بیست سال فعالیت به‌عنوان نویسنده هیچ حمایت مالی دولتی‌ای دریافت نکرده‌ام و اخیرا پرداخت مالیات هم به مصائب کار فرهنگی، و از جمله نشر، افزوده شده؛ به قشری که با از خودگذشتگی سرپا مانده‌اند!