نابودی «عمارت اربابی» در سرگردانی مسئولین

رومینا اسماعیلی‌پور

داخل نقشه به دنبال آدرس دقیق عمارت اربابی می‌گردم. به انتهای کوچه‌ای که برنامه نشانم داده می‌رسم و از دیدن بنای مخروبه پیش رو شوکه می‌شوم!

هیچگونه حفاظی در اطراف این عمارت کشیده نشده است و به راحتی برای عموم قابل دسترس است.

می‌خواهم داخل شوم که یکی از رهگذران هشدار می‌دهد: اینجا پاتوق معتادان محل هست؛ حواست را جمع کن.

سقف عمارت کاملا ریزش کرده و هیچ اثری از آن نیست. تنها دیواره‌ها آن هم به شکلی محدود و نیمه فرو ریخته برجای مانده است.

از آثار باقی مانده می‌توان پی برد که این عمارت مساحت نسبتا بزرگی داشته و به گفته یکی از پیرمردهای رهگذر که او هم از پدر خود شنیده؛ این عمارت از زیباترین خانه‌های الوند محسوب می‌شده است.

البته در حال حاضر هیچ‌گونه سر درب خاصی برای ورود به بنا وجود ندارد و از هر سمت، شرق، غرب، شمال و جنوب می‌توان وارد بنا شد.

از معماری‌های جالب این بنا می‌توان به تماما هلالی شکل بودن پنجره‌ها، درب‌های ورودی و حتی طاق‌ها اشاره کرد. حتی در آجرچینی‌های آن تزئینات تملق‌آمیز عصر قاجار دیده نمی‌شود.

معماری عمارت اربابی

خانه اربابی در جنوب شهر الوند در بافت الوند قدیم واقع شده است. این خانه به ارباب شهرستان الوند تعلق داشته و زمان ساخت این خانه به اواخر دوره قاجار و اوایل پهلوی برمی‌گردد و جزو بناهای برون‌گرا محسوب می‌شود. این بنا در ۲ طبقه ساخته شده که همکف با زمین است‌.

خانه اربابی یک بنای خشتی آجری به شمار می‌رود. نیمی از این بنا آجری و نیمی دیگر خشتی بوده که در گذشت زمان، بافت خشتی آن از بین ‌رفته است. این بنا از ۴ جهت روشنایی و پنجره داشته و همچنین پوشش سقف آن شامل تخت و گنبدی  می‌شده است.

فضای طبقه اول شامل رواق‌‌های تو در تو با طاق قوسی و پوشش آجری و دو ورودی در شمال و شرق عمارت است که در غرب حیاط و باغ، دو راه پله بیرونی، طبقه همکف را به شاه‌نشین متصل می‌کرده است.

پوشش طبقه همکف اغلب طاق و پوشش طبقه اول تخت و تیر چوبی است که از پوشش طبقه اول هیچ چیز باقی نمانده و کلا تخریب شده‌است.

این بنا قابل احیا است؟

از آنجایی که تاکنون هیچ اقدامی برای مرمت این بنا اجرا نشده است تعدادی از کارشناسان میراث فرهنگی پیشنهاد داده‌اند که بدنه بنا را می‌توان با برداشت بافت فرسوده و استفاده از مصالح مقاوم‌تر و همچنین کلاف‌کشی، اجرای کانال رطوبتی و کف‌سازی، قفل و بست قسمت‌های خشتی با پوشش آجری مناسب احیا کرد.

سال‌هاست که خانه اربابی شهر الوند با مصوبه کمیته ثبت آثار غیرمنقول کشور در فهرست میراث ملی غیر منقول به ثبت رسیده است.

میراث فرهنگی تنها نقش نظارتی دارد

طبق صحبت‌های احسان نورانی؛ معاون اداره کل میراث فرهنگی، صنایع دستی و گردشگری در گفت‌وگو با صبح قزوین اداره اوقاف، مالک این خانه است و طبق قانون مجلس شورای اسلامی، مالک وظیفه حفظ و نگهداری از اماکن تاریخی واگذار شده را بر عهده دارد.

وی با تاکید بر اینکه اداره میراث فرهنگی وظیفه نظارت بر اجرای کار را دارد تصریح کرده که اکنون نامه‌‌نگاری‌‌هایی برای ساماندهی وضعیت خانه اربابی انجام شده است.

برای بررسی دقیق‌تر بنا و اوضاع و احوال موجود با روابط عمومی اوقاف قزوین صحبت می‌کنم. محمدپور مسئول روابط عمومی توضیح می‌دهد: عمارت اربابی الوند جزو اموال غیرمتصرفی اوقاف است یعنی موقوفه در تصرف سازمان اوقاف قرار ندارد و متولی آن یک شخص حقیقی است. به همین خاطر جهت مرمت و بازسازی چنین بنایی بر خلاف بناهای متصرفی که بر عهده اداره اوقاف است متولی باید اقداماتی را جهت احیای آن انجام دهد.

ویرانی خانه اربابی در نتیجه اجاره بی‌ثمر میراث فرهنگی استان

متولی موقوفات شادروان حاج میرزا مسعود شیخ‌الاسلامی سیدغلامرضا شیخ‌الاسلامی می‌گوید: خانه اربابی حدود ۳۰ سال است که به اجاره سازمان میراث فرهنگی گردشگری و صنایع دستی استان درآمده است.

میراث فرهنگی با ادعای تبدیل این بنای تاریخی به موزه‌ای برای شهرستان الوند آن را از اوقاف اجاره کرد. البته اولین قرارداد اجاره در سال ۱۳۸۷ با میراث فرهنگی و دومین سند اجاره در سال ۱۳۹۷ با شهرداری منعقد شده است که باز هم طبق توافق شهرداری با سازمان میراث فرهنگی این بنا در اختیار میراث قرار گرفته است.

گفتنی است تاکنون هزینه‌ای بابت اجاره بهای این عمارت به اوقاف پرداخت نشده است.

شیخ‌الاسلامی در ادامه برایم تعریف می‌کند: در بناهای تخریب شده‌ای مانند این عمارت، اوقاف کوچک‌ترین هزینه‌ای برای مرمت انجام نمی‌دهد؛ در مقابل اگر میراث فرهنگی ادعای تاریخی بودن این مکان را مطرح کرده مسئولیت کاملی برای مرمت و بازسازی آن بر عهده دارد.

در برخی موارد مانند بازار قیصریه که به اجاره گذاشته شده است؛ از آنجایی که این بنا تحت استفاده مستاجر قرار گرفته، اوقاف نیز وارد میدان می‌شود و قسمت‌هایی از مرمت را عهده‌دار می‌شود.

اسناد اجاره خانه اربابی

سیدغلامرضا شیخ‌الاسلامی توضیح می‌دهد: ساختمان و عمارت اربابی برابر وقفنامه سنه 1325 هجری قمری توسط حاج میرزا مسعود شیخ‌الاسلامی وقف گردیده و مضافا اینکه تا زمان حیات شخصا در آن سکونت داشته است.

در سال 1369 برابر نامه شماره 5171 مورخ 27/11/1369 شهردار وقت الوند عنوان اداره ثبت و اسناد قزوین تمامی پلاک 1 و 2 فرعی از 13 اصلی (عمارت و باغ اربابی) به 32 قطعه مسکونی تفکیک و در اختیار نیازمندان قرار گرفت که سرپناهی بر خود مهیا نمایند و از طرف اداره اوقاف و متولی موقوفه ضرورتا سند اجاره با کاربری مسکونی برای مستاجرین صادر گردید.

از سال 1370 به بعد با انتصاب شهرداران متعدد متاسفانه به دلایل مختلف مجوز ساخت به مستاجرین موقوفه داده نشد و به بهانه‌های مختلف مبنی بر ادعای میراث فرهنگی مبنی بر داشتن سابقه تاریخی موضوع را در بروکراسی اداری قرار دادند.

در مورخ 30/8/1383 صورتجلسه‌ای در اداره کل اوقاف و امور خیریه با حضور مدیرکل میراث فرهنگی، مدیر کل اوقاف و امور خیریه استان و متولی موقوفه تنظیم شد و مقرر گردید قطعات 1 تا 12 محل عمارت اربابی با کاربری فرهنگی برای اجاره به میراث فرهنگی واگذار گردد و برای سایر قطعات مجوز لازم به متصرفین و مستاجرین موقوفه توسط میراث فرهنگی از مبادی قانونی اخذ شود تا بتواند احداث بنا نماید.

متولی موقوفه به استناد مفاد صورتجلسه تنظیمی به تعهد خود عمل کرد و سند اجاره شماره 3478 مورخ 31/3/1384 به مساحت حدود 3000 متر عرصه عمارت اربابی را به اداره کل میراث فرهنگی منتقل نمود و از آن سال تاکنون هیچگونه اقدامی انجام ندادند و کماکان به حالت بلاتکلیف باقی مانده است.

در سال 1387 مستاجرین به شهرداری و شورای اسلامی شهر الوند برای روشن شدن وضعیت ساخت قطعات مورد اجاره مراجعات متعددی داشتند تا نهایتا در جلسه توافقات شهرداری مقرر گردید از کل پلاک 1 و 2 فرعی از 13 اصلی 40% در سهم موقوفات شیخ‌الاسلامی و 60% در سهم شهرداری قرار گیرد.

بر اساس صورتجلسه توافقات شهرداری الوند و مجوز صادره از شورای اسلامی شهر الوند به شماره 1570 مورخ 21/7/87 عنوان شهردار الوند و نامه شماره 27/34131 مورخ 5/12/1388 شهردار الوند عنوان متولی موقوفه در نتیجه قطعات 1 و 2 و 20 به مساحت 598 متر مربع و ملک خانه اربابی به مساحت 2574 مترمربع قدرالسهم شهرداری الوند قرار گرفت و سند اجاره به شمارگان 67904- 67908- 67910 و 67906 مورخ 11/2/1389 در دفترخانه شماره 5 الوند بنام شهرداری الوند تنظیم و صادر گردید.

شیخ‌الاسلامی تاکید می‌کند: نکته قابل توجه اینکه خانه و عمارت اربابی در سال 1391 طی شماره 31033 ثبت ملی گردیده و این در حالی است که ادعاهای میراث فرهنگی در سنوات قبل از تاریخ ثبت وجاهت قانونی نداشته که نهایتا بناحق موجبات سرگردانی مستاجرین موقوفه را فراهم نموده است که نتوانستند مجوز ساخت از شهرداری الوند اخذ نمایند.

در سال 1391 موضوع بلاتکلیفی وضعیت مستاجرین موقوفه را از طریق استاندار محترم وقت جناب آقای مهندس عجم پیگیری نمودم و جناب ایشان طی نامه شماره 10061-10/59 مورخ 17/7/1391 عنوان شهردار الوند صرفا با واگذاری حق انتفاع مساحت 61/2574 مترمربع عمارت اربابی در سهم سازمان میراث فرهنگی موافقت نمودند.

در مراجعاتی که در سال‌های گذشته به شهرداران وقت داشتم، بازسازی و تکمیل خانه اربابی را واجد هزینه سنگینی برای شهرداری دانستند و اظهار داشتند که قابلیت اجرائی ندارد.

متاسفانه در زمان مسئولیت آقای محمدزاده مدیرکل میراث فرهنگی به عناوین مختلف مانع ساخت و ساز مستاجرین در قطعات تفکیکی شد.

میراث فرهنگی نسبت به زمین‌های اطراف خانه‌ی اربابی حق دخالت ندارد

شیخ الاسلامی توضیح می‌دهد: طبق  صورتجلسه شماره 9360 مورخ 30/8/1383  اداره کل میراث فرهنگی و مدیرکل اوقاف و امورخیریه وقت و متولی موقوفه و همچنین نامه شماره 10061/1/59 مورخ 17/7/1391 جناب آقای مهندس عجم استاندار محترم وقت قزوین عنوان شهردار الوند، اداره کل میراث فرهنگی صرفا نسبت به مساحت 60/2574 مترمربع خانه اربابی می‌تواند مدعی شود و نسبت به زمین خالی تفکیکی ضلع جنوبی عمارت که حدود 35 نفر مستاجر قانونی دارد ادعایش شرعا و قانونا وارد نخواهد بود و همین امر باعث شده مدت 32 سال مستاجرین موقوفه در بلاتکلیفی به سر ببرند. مضافا اینکه در چند ماه گذشته بر اساس درخواست متولی موقوفه از جناب آقای مجیدی مدیرکل محترم اوقاف و امورخیریه استان قزوین نهایتا جلسه‌ای در دفتر معاونت محترم استانداری با حضور مدیرکل میراث فرهنگی، مدیرکل اوقاف و امورخیریه استان قزوین، مدیرکل دفتر فنی استانداری، شهردار الوند، رئیس شورای شهر الوند و متولی موقوفه تشکیل و سوابق ارائه شده را ملاحظه و نهایتا اقدامات متولی را به موقع و قانونی خواندند و مقرر گردید اجازه تغییر کاربری یک قطعه زمین به شهرداری الوند داده شود تا آن را به فروش برسانند و وجوه حاصله به مستأجرین موقوفه برابر ارزش فعلی مورد اجاره آنها پرداخت نمایند که تاکنون این توافق هم عملیاتی نشده و کماکان 35 نفر افرادی که از 1370 با امید به اینکه سرپناهی برای خود ایجاد نمایند در بلاتکلیفی به سر می‌برند که هیچ توجیهی برای آن ندارند.

در گیرودار اختلافات و مسائل به وجود آمده میان مسئولین وقت، وضعیت خانه اربابی الوند روز به روز وخیم‌تر می‌شود. به نظر می‌رسد که با اهمال‌کاری‌های موجود، امیدی برای تیمار این خانه رو به مرگ وجود ندارد، و یکی از بناهای با ارزش تاریخی که به خوبی می‌شد از قابلیت آن جهت تبدیل شدن به موزه و جذب گردشگری استان استفاده کرد؛ مانند صدها بنای تاریخی دیگر قزوین محکوم به زوال و فراموشی است.