میرزا کوچک‌خان جنگلی؛ میهن‌پرستی ضد بیگانه

میرزا یونس مشهور به «میرزا کوچک‌خان جنگلی» از محدود قهرمانان انقلاب مشروطیت به‌شمار می‌رود که با راه‌اندازی جنبش جنگل و رهبری آن، یکی از مردمی‌ترین نهضت‌های محلی ایران را با هدف کسب استقلال، آزادی و حفظ و حراست مرزهای ایران ایجاد کرد.

دوره مابین ویرانگری‌های جنگ جهانی اول تا کودتای رضاخان شاهد کشمکش فزاینده دولت، جنبش‌های داخلی و قدرت‌های بیگانه بود. هیچ ‌یک از این قدرت‌ها نمی‌توانست در ایران برتری کامل پیدا کند اما هر یک می‌توانست دیگری را از مقاصدش بازدارد. این وضعیت که همه طرف‌های کشمکش در صحنه شطرنج قدرت ایران، مات شده بودند، زمینه را برای به قدرت رسیدن رضاخان فراهم آورد. در گیلان، آذربایجان، خراسان و دیگر نقاط کشور در برابر سلطه خارجیان و دولت قاجار مقاومت‌های پرتوانی سازمان داده شد که از جمله اینها نهضت جنگل بود که در منطقه دریای خزر از همه اینها جدی‌تر و پرتوان‌تر بود که منشا آن به اقدامات ضد روسی و انگلیسی میرزا کوچک‌خان جنگلی باز می‌گشت. در حقیقت میرزا کوچک‌خان جنگلی در آن برهه حساس تاریخی به ملت مظلوم و تحت سیطره رژیم ستمشاهی ایران، درس آرمان‌خواهی و آزادگی، مبارزه با رژیم دیکتاتوری، مستبد و ایستادگی در برابر تجاوز و نفوذ بیگانگان آموخت.

اهداف نهضت جنگل

نهضت جنگل یکی از نخستین حرکت‌های مردم ایران در پاسخ به عدم تحقق آرمان‌های انقلاب مشروطه بود که این فریاد حق‌طلبی توسط جنگلی‌ها با صدور بیانیه‌ای در ۱۶ خرداد ۱۲۹۹ خورشیدی در رشت سر داده شد. در آن دوره هرج و مرج همه جا را فرا گرفته بود. دولت مشروطه به وضع مالی وخیمی دچار شده بود و مجبور به استقراض از دولت‌های انگلیس و روس شد و بدین ترتیب آزادی و استقلال عمل خود را از دست داد. در چنین شرایطی و در حالی که میرزا کوچک‌خان، نیرویی را گرد خود جمع کرده بود، قیام خود را از جنگل آغاز کرد و از همان ابتدا، گروه‌هایی از افراد متعهد و اهل درد جهت مبارزه با استبداد و استعمار و تحقق بخشیدن به اهداف جنبش به نهضت جنگل پیوستند.

این جنبش بر پایه احساسات شدید آزادی‌خواهان و با عنوان پان اسلامیسم بنا شده بود و به تدریج و با انعقاد قرارداد ۱۹۱۹ به صورت یک حرکت میهن‌پرستانه جدی بر ضد این قرارداد استعماری درآمد. بدین ترتیب میرزا کوچک‌خان پس از اعلام رژیم جمهوری در شمال موجودیت دولت جدید را اعلام و دولت مرکزی ایران را به علت قرارداد ۱۹۱۹ غیررسمی قلمداد کرد. میرزا کوچک‌خان سپس به همراه امان ا…خان از یاران خود به وسیله بیانیه‌ای تشکیل هیات دولت جدید را به مردم گیلان اعلام داشت و اهداف نهضت جنگل را این طور شرح داد: این نهضت در صدد است تا نیروهای بیگانه را اخراج کند، بی‌عدالتی را رفع کند، با خودکامگی و استبداد مبارزه کند و دولتی مردمی برقرار نماید.

جنگلی‌ها به رهبری میرزا کوچک‌خان و با کمک حیدر عمو اوغلی ائتلافی به منظور استقرار جمهوری شورایی سوسیالیستی ایران تشکیل دادند و طی یادداشتی به تهران نظام سلطنتی را ملغی اعلام کردند. البته باید گفت: برنامه جمهوری جدید با تاکیدش بر اصلاحات ارضی بنیادین و دعوت از جنگلی‌های جناح چپ و کمونیستی در رفع حجاب از خانم‌ها، میرزا کوچک‌خان را ناراضی کرد چون او به اصل اسلامی، تقدس مالکیت خصوصی و عقاید سنتی پایبند بود.

بنابراین میرزا از جمله رهبرانی بود که با قیام خود آرزوی بهبود اوضاع سیاسی و اقتصادی کشور و نیز آرمان‌های مشروطه را داشت. ردپای این دغدغه را می‌توان در مبارزات او در جریان مشروطه مشاهده کرد، چنانچه میرزا نیز مانند دیگر مشروطه‌خواهان در قالب تشکیلاتی چون مجلس اتحاد و هیات اتحاد اسلام از جنبش مشروطه حمایت کرد. میرزا در هیات اتحاد اسلام که متشکل از چندین روحانی بود، به دفاع از مشروطه پرداخت و هدف خود را خدمت به ایران و اسلام معرفی کرد.

بعد از ایجاد شکاف در نهضت جنگل سرانجام در ۱۳۰۰ خورشیدی میرزاکوچک‌خان قبل از آنکه ارتش رضاخان به پیشروی ادامه دهد با تعداد اندکی از یاران خود برای جمع‌آوری قوا به طرف خلخال حرکت کرد که در کوه‌های تالش در برف و بوران گرفتار شد و در ۱۱ آذر ۱۳۰۰خورشیدی به شهادت رسید و این‌گونه نهضت جنگل پس از هفت‌سال مبارزه و پشت سرگذاشتن فراز و نشیب‌های بسیار با شهادت میرزا کوچک‌خان به پایان رسید.

مهدی ملک‌زاده نویسنده کتاب انقلاب مشروطیت، میرزا کوچک را به نام یک مجاهد حقیقی و یک فرد مومن به مشروطیت می‌ستاید و می‌نویسد: نه فقط سرباز آزاده بود و در راه آزادی می‌جنگید بلکه یک مبلّغ آزادی نیز بود و در هر مورد و مقام از تبلغ مردم به پیروی از حق و عدالت و حقوق انسانیت فروگذار نمی‌کرد. عبدا… مستوفی نویسنده تاریخ اجتماعی و اداری دوره قاجاریه معتقد است که میرزا در تمام مدت نهضت جنگل یک قدم برخلاف دیانت و حب وطن برنداشت و حتی در مواقعی که کابینه‌های صالح روی کار می‌آمدند، خود را از تماس با دولتیان برکنار می‌گرفت.

منبع: (ایرنا)