«موسیقی نظامی» نقش حیاتی در شکل‌دهی فرهنگ نظامی و ملی دارد

محمدرضا مقدم

پیش درآمد

موسیقی هر ملت بازتابی از روح و پیشینه فرهنگی آن ملت است. موقعیت جغرافیایی، قومیت‌ها، وقایع تاریخی، شکست‌ها و پیروزی‌ها و بسیاری از موارد دیگر در شکل‌گیری موسیقی ملیت‌ها نقش مهمی دارند. بر این اساس بدیهی است که کشور ما با بهره‌مندی از غنای فرهنگی چند هزار ساله از موهبت هنر موسیقی فاخر بهره‌مند باشد. موسیقی نظامی نیز یکی از شاخه‌های هنر بی‌بدیل موسیقی است که از گذشته تا به امروز در هماهنگی قشون نظامی، جابجایی لشکرها و رزمایش‌های نظامی کاربرد داشته و دارد. بر اساس آنچه در متون تاریخی نگاشته شده، ایرانیان از دوران باستان با موسیقی نظامی آشنا بودند.

گزنوفن تاریخ‌نگار یونانی در کتاب «خصال کوروش» نوشته است «کوروش هخامنشی هنگام حمله به آشور طبق رویه خود سرودی را آغاز کرد و سپاهیان با احترام آن را دنبال کردند» و در بخش دیگر همین کتاب نیز نوشته است «کوروش برای سپاه، صدای شیپور را به عنوان نشانه حرکت تعیین کرد…». اهمیت موسیقی نظامی در تمامی ادوار تاریخ ایران به روشنی دیده می‌شود. اما در عصر ناصری و با ورود آلفرد لومر موسیقیدان فرانسوی به ایران و دارالفنون، برای اولین بار موسیقی نظامی به صورت آکادمیک در ایران آموزش و اجرا شد. ناصرالدین شاه در سفری که به فرانسه داشت از شنیدن نغمات گروه موزیک تشریفات تحت تاثیر قرار گرفت و به همین دلیل از مقامات فرانسوی خواست تا مقدمات سفر یک موسیقیدان باتجربه را به ایران فراهم کنند. گرچه پیش از لومر دو فرانسوی دیگر به نام‌های بوسکه و رویون به همین منظور به ایران عزیمت کرده بودند ولی توفیق چندانی در امر آموزش حاصل نشده بود. به این ترتیب و با ورود لومر در سال 1865 میلادی موسیقی نظامی به سیاق آکادمیک در دارالفنون تدریس شد و چند گروه موزیک نظامی در ایران شکل گرفت.

متاسفانه موسیقی نظامی آن‌طور که باید مورد پژوهش قرار نگرفته است و به همین دلیل زحمات چندین و چند ساله بسیاری از هنرمندان بی‌ادعا در طول تاریخ به فراموشی سپرده شد. البته در همین زمینه کتاب‌های با ارزشی از جمله «تاریخ موسیقی نظامی ایران» به قلم زنده‌یاد حسینعلی ملاح، «موسیقی و سازهای نظامی در دوره قاجار» نوشته علی بلوکباشی و یحیی شهیدی، «موزیکانچی: سیری بر موسیقی عهد قاجار» نوشته سعید ملک منتشر شده و همچنین مجموعه شنیداری گرانسنگ «موسیقی نظامی دوره قاجار» که توسط محمدرضا شرایلی جمع آوری شده از مهم‌ترین تالیفات و پژوهش‌های این حوزه محسوب می‌شوند.

کتاب «آوای فجر» نیز به تازگی توسط «جواد ابراهیمی‌راد» تالیف شده و اطلاعات دست اولی را در اختیار مخاطب قرار می‌دهد. مولف با توجه به اشراف در حوزه موسیقی نظامی توانسته است پژوهش مبسوطی را در این حوزه به سرانجام برساند. به همین منظور گپ و گفتی با این هنرمند داشته‌ایم که شرح آن در ادامه تقدیم شما فرهیختگان می‌شود.

در ابتدا بگویید ایده تألیف کتاب از کجا آمد؟

افتخار این را داشتم که در سی و نهمین جشنواره بین‌المللی موسیقی فجر به عنوان آهنگساز، تنظیم کننده و همچنین نوازنده توبا ارکستر، رزم‌نوازان نیروی زمینی ارتش جمهوری اسلامی ایران را همراهی کرده و در تاریخ 25 بهمن 1402 در سومین شب این جشنواره برنامه‌ای متنوع از قطعات موسیقی کلاسیک ایرانی، فولکلور، ملی، میهنی و حماسی را در تالار وحدت اجرا کنیم.

نخستین ایده تألیف این کتاب با توجه به بازخورد بی نظیری که از این اجرا و اولین حضور یک ارکستر نظامی بر روی استیج تالار وحدت در جشنواره بین‌المللی موسیقی فجر پس از سالیان بسیار طولانی دریافت کرده بودیم، سرچشمه گرفت. پس از آن با توجه به علاقه شخصی که به حوزه موسیقی، علی‌الخصوص موسیقی نظامی دارم و متوجه کمبود منابع جامع و مدون در حوزه موسیقی نظامی ایران هستم و همچنین در دوران معاصر (دهه‌های اخیر) نیز این حوزه با فقر پژوهشی بسیار زیادی مواجه بوده و نیاز به جمع‌آوری، تدوین و تحلیل اطلاعات در این زمینه را بسیار ضروری می‌دیدم، اقدام به نگارش این کتاب کردم.

موسیقی نظامی، خیلی مورد توجه پژوهشگران قرار نگرفته است؛ آیا نیاز به پژوهش‌های مختلف در این زمینه احساس نمی‌شود؟

بنده با توجه به تخصصم در موسیقی، احساس مسئولیت کردم که چگونه این خلاء را پر کنم و علاوه بر کتاب «آوای فجر» در حال حاضر نیز مشغول نوشتن دو جلد کتاب دیگر با موضوع موسیقی نظامی ایران (مشاهیر موسیقی نظامی و تاریخ مدون موسیقی نظامی ایران) هستم. متأسفانه، بسیاری از آثار و تلاش‌های هنرمندان و موسیقی‌دانانی که در طول تاریخ در اعتلای موسیقی نظامی ایران نقش بسزایی داشته‌اند، نادیده گرفته شده یا به درستی ثبت نشده‌ است. هدف من از تألیف این کتاب، ادای دین به این هنرمندان و تلاش برای احیای نام و آثار آن‌ها بود و همچنین، می‌خواستم این بخش مهم از میراث فرهنگی‌مان را به نسل‌های آینده معرفی کنم. امیدوارم این کتاب بتواند گامی هرچند کوچک در جهت حفظ، اشاعه و به‌ویژه، ترغیب پژوهش‌های بیشتر در حوزه موسیقی نظامی ایران باشد. نیاز است که محققان و پژوهشگران جوان به این حوزه توجه بیشتری نشان دهند تا بتوانیم ابعاد مختلف این هنر را به‌درستی بررسی و تحلیل کنیم.

چه مدت زمان صرف تألیف کتاب «آوای فجر» شد؟

فرآیند تألیف این کتاب، شامل پژوهش، نگارش و مراحل نهایی چاپ، تقریباً یک سال به طول انجامید. در ابتدا، به جمع‌آوری اطلاعات از منابع مختلف، مانند اسناد تاریخی (جشنواره فجر)، مصاحبه با متخصصان و پیشکسوتان موسیقی نظامی و بررسی آرشیوهای صوتی و تصویری پرداختم که این مرحله، زمان‌برترین بخش کار بود؛ زیرا نیازمند دسترسی به منابع پراکنده و گاه کمیاب بود. در این مرحله همکاری‌های فراوانی از سوی بنیاد رودکی، انجمن موسیقی ایران، جشنواره موسیقی فجر، دفتر موسیقی معاونت امور هنری وزارت فرهنگ و ارشاد اسلامی جمهوری اسلامی ایران نیز دریافت کردم. سپس، نوبت به نگارش متن و تنظیم فصل‌ها رسید که در این مرحله تلاش کردم تا مطالب را به زبانی روان و قابل فهم برای عموم ارائه داده و در عین حال دقت علمی و پژوهشی را نیز حفظ کنم. ویرایش‌های متعددی توسط سرکار خانم مرضیه حجت‌نیا انجام شد تا اطمینان حاصل شود که مطالب از نظر صحت و انسجام دارای ساختاری قابل قبول هستند. در ادامه، به صفحه‌آرایی، طراحی جلد، طراحی پارتیتورها و انتخاب تصاویر کتاب پرداخته شد تا کتاب از نظر بصری نیز جذاب و خوانا باشد. بنابراین تمام تلاش من بر این بوده که کتابی جامع و درخور در اختیار علاقه‌مندان قرار گیرد.

کتاب شامل چه بخش‌هایی است؟

کتاب «آوای فجر» ساختاری دو بخش دارد که بخش نخست کتاب به تاریخچه و سیر تحول جشنواره موسیقی فجر اختصاص دارد و به چگونگی پیدایش و تحولات آن از ابتدا تا به امروز می‌پردازد. در این بخش، مروری بر مأموریت‌ها، اهداف و چشم‌اندازهای جشنواره موسیقی فجر خواهیم داشت و همچنین به سابقه حضور ارکسترهای نظامی در سال‌های ابتدایی جشنواره می‌پردازیم. علاوه بر این، اطلاعات دقیق و جامعی از برنامه‌های اجرایی، بازخوردهای مطبوعاتی، معرفی اعضای ارکستر و مجموعه‌ای از آلبوم تصاویر منتخب ارکستر رزم‌نوازان نزاجا ارائه می‌شود.

بخش دوم کتاب، شامل پارتیتورهای قطعات اجراشده در این برنامه است که با هدف مستندسازی و حفظ میراث فرهنگی ارزشمند ارکستر رزم‌نوازان نزاجا و انتقال آن به نسل‌های آینده گردآوری شده است. این بخش، منبعی ارزشمند برای علاقه‌مندان به موسیقی، متخصصان و پژوهشگران این حوزه خواهد بود.

کتاب چه اطلاعاتی به مخاطب می‌دهد؟

همان‌طور که در پاسخ به سوال قبلی عرض کردم اطلاعات این کتاب شامل اطلاعات تخصصی در مورد جشنواره بین‌المللی موسیقی فجر و همچنین ارکستر رزم‌نوازان نیروی زمینی ارتش جمهوری اسلامی ایران است.

بازه زمانی مورد بررسی در این کتاب، از دوران شکل‌گیری جشنواره موسیقی فجر تا سی و نهمین مرحله از اجرای این جشنواره را شامل می‌شود و می‌کوشد تا تصویری کامل و جامع از موسیقی نظامی مدرن کشورمان ارائه دهد.

همان‌طور که می‌دانید تاریخچه موسیقی نظامی در ایران به دوره باستان می‌رسد. خالی از لطف نیست توضیحی در این مورد برای مخاطبان داشته باشید.

موسیقی نظامی، که به‌عنوان یک زیرشاخه‌ی تخصصی در حوزه‌ی موسیقی طبقه‌بندی می‌شود، سابقه‌ای طولانی و مرتبط با تحولات نظامی و اجتماعی دارد. این نوع موسیقی از ابتدای تاریخ، با هدف ارتقاء روحیه و هماهنگی در میدان جنگ، مورد استفاده قرار می‌گرفته است. در ایران باستان، ریشه‌های موسیقی نظامی را می‌توان در سرودهای حماسی و آیین‌های رزمی جستجو کرد و شاهد این موضوعات هستیم که سازهایی مانند دهل، کرنا و شیپور نقش مهمی در ایجاد ریتم و هماهنگی در میان سربازان ایفا می‌کرده‌اند. در دوره‌ی صفویه، مارش‌های نظامی تکامل یافته و با تأثیرپذیری از موسیقی اروپایی، ساختارهای پیچیده‌تری پیدا کردند.

در دوران قاجار نیز موسیقی نظامی با ورود سازهای غربی مانند سازهای بادی به سوی یک سیستم ارکسترال پیشرفت کرد و این موسیقی، علاوه بر نقش تشریفاتی، در آموزش نظامی و ایجاد انسجام در ارتش نیز تأثیر بسیار چشمگیری داشته است. در دهه‌های اخیر، تحقیقات موسیقی‌شناختی نشان داده است که ریتم‌ها و ملودی‌های استفاده‌شده در موسیقی نظامی، تأثیرات روان‌شناختی عمیقی بر سربازان و مخاطبان دارد. این موسیقی، حس تعلق به گروه، انگیزه، و اطاعت‌پذیری را تقویت می‌کند. همچنین، بررسی‌های قوم‌شناختی، تنوع فرهنگی و منطقه‌ای این موسیقی در ایران نشان داده است که هر منطقه با استفاده از سازها و ملودی‌های منحصربه‌فرد، هویت خود را در موسیقی نظامی بازتاب می‌دهد. بنابراین، موسیقی نظامی، فراتر از یک هنر صوتی، یک پدیده‌ی چندوجهی است که با ترکیب جنبه‌های فنی موسیقی، تاریخی، اجتماعی و روان‌شناختی؛ نقش حیاتی در شکل‌دهی فرهنگ نظامی و ملی دارد.

ضمن تشکر از همراهی شما در خاتمه بفرمایید که آیا پژوهش‌های کتاب «آوای فجر» به صورت میدانی انجام شده است؟

بله، پژوهش‌های این کتاب به صورت میدانی نیز انجام شده است. برای گردآوری اطلاعات، مشاوره‌هایی از پیشکسوتان، مدیران و فعالان این حوزه دریافت شده و از منابع دست اول و آرشیوهای جشنواره موسیقی فجر نیز استفاده شده است. این پژوهش‌های میدانی، اعتبار و غنای بیشتری به اطلاعات ارائه شده در کتاب بخشیده است.