موسیقی ایران در دوره قاجار شاهد تغییرات ریتمیک بوده است

محمدرضا مقدم

مقدمه

کتاب «اوزان موسیقی ترک» نوشته فخرالدین یارکین به تازگی توسط مصطفی عبادی در 68 صفحه ترجمه شده است. این کتاب به موضوع بنیادهای ریتمیک ـ متریک در موسیقی عثمانی می‌پردازد. با توجه به نزدیکی فرهنگ موسیقایی ایرانی به موسیقی عثمانی در سده‌های گذشته که ذیل فرهنگ گسترده‌تری به نام ایرانی- اسلامی- عربی شناخته می‌شد؛ موضوع این کتاب می‌تواند راهگشایی باشد برای علاقه‌مندان و به ویژه پژوهشگران موسیقی ایرانی.

کتاب «اوزان موسیقی ترک» توسط انتشارات خُنیاگر منتشر شده و ویرایش و مقابله آن را شهاب منا، پژوهشگر و موسیقیدان نام‌آشنای کشورمان بر عهده داشته است. به مناسبت انتشار این کتاب چهل و دومین شماره از گفت‌وگوهای موسیقی روزنامه ولایت را به مصاحبه با «مصطفی عبادی» اختصاص داده‌ایم که تقدیم شما فرهیختگان می‌شود.

n در ابتدا بگویید کتاب «اوزان موسیقی ترک» با چه هدفی منتشر شده است؟

کتاب «اوزان موسیقی ترک» با هدف اصیل شناخت بنیادهای ریتمیک ـ متریک موسیقی حوزه ایرانی ـ اسلامی در سده‌های گذشته و نیز شناخت فرهنگ موسیقایی یکی از تاثیرگذارترین همسایگان ایران، یعنی ترکیه ترجمه شده است.

n با توجه به ترجمه بودن کتاب، مختصری در مورد مولف آن توضیح دهید.

فخرالدین یارکین سال 1960 در استانبول زاده شد. وی در سال 1983 از کنسرواتوار دولتی استانبول فارغ‌التحصیل شد. در سال 1981، موفق به قبولی در آزمون رادیو TRT استانبول شد و به استخدام رسمی درآمد و در رادیو استانبول توفیق یافت با برخی از بهترین موسیقی‌دانان دوران خودش همکاری کند.

n  با توجه به نام کتاب، آیا مطالب آن برای علاقه‌مندان به موسیقی ایرانی هم حائز اهمیت است؟

کتاب برای تمام مخاطبین آشنا به موسیقی که علاقه‌مند به دانستن بیشتر در مورد نظام‌های ریتمیک- متریک فرهنگ‌های شرقی هستند ترجمه شده است. همچنین کتاب برای مخاطبین خاص از جمله نوازندگان و مدرسان سازهای کوبه‌ای، دانشجویان و دانش‌آموزان موسیقی و پژوهشگران حوزه موسیقی‌شناسی می‌تواند بسیار سودمند باشد.

n اصولا کتاب برای چه مخاطبی ترجمه شده است؟

کشور ترکیه وارث فرهنگ غنی عثمانی است که یکی از مهم‌ترین منابع شناخت میراث مشترک فرهنگ‌های موسیقی ایرانی- اسلامی در میان همسایگان ماست. شاید بیراه نباشد که بگوییم شناخت حوزه ریتم و متر در موسیقی عثمانی ما را در شناخت بهتر و درک عمیق‌تر مفاهیم مرتبط با این حوزه در موسیقی قدیم ایران در حدود سده‌های هشتم تا دوازدهم ه.ق یاری می‌نماید. زیرا موسیقی امروز ترکیه محصول تلاش‌های ارزنده موسیقی‌دانان ایرانی از جمله عبدالقادر مراقه‌ای و خاندان او (فرزند و نوه) در سده نهم تا دهم ه. ق از طریق مهاجرت‌های اهالی موسیقی ایرانی در قرون گذشته به دربار عثمانی است.

n ترجمه کتاب چقدر زمان برد؟

کتاب «اوزان موسیقی ترک» سال 1400 به دست من رسید و ابتدا قصد ترجمه آن را نداشتم ولی با توجه به کاربردی بودن کتاب و مطالب مفید و ارزنده آن که به سه زبان ترکی، انگلیسی و یونانی نوشته شده است تصمیم به ترجمه آن گرفتم که حدودا اواسط سال 1401 کار به پایان رسید. در مجموع زمانی در حدود 8 ماه طول کشید.

n آیا در این کتاب پیوندهای مشترک بین موسیقی ترک و ایرانی دیده می‌شود؟

ما در پژوهش‌های تاریخ موسیقی، حوزه‌ای به نام فرهنگ موسیقی جهان اسلام داریم که می‌توان گفت از اوایل دوره عباسی شروع شده و تا حدود دوره صفویه یکی از مهم‌ترین حوزه‌های تاریخ موسیقی جهان را تشکیل می‌داده است.

حوزه موسیقایی فارسی- ترکی- عربی که امروز از شمال آفریقا تا خاورمیانه گسترده شده محصول فرهنگ موسیقایی جهان اسلام است که در قرون هشتم، نهم و دهم هجری در اوج تکامل خود بوده است. ولی پس از این زمان به تدریج رو به افول گذاشته ولی فرهنگ ترکی ـ عربی همچنان پیوندهای نزدیک به خود را حفظ کردند ولی فرهنگ ایران از دوره صفویه به بعد راه خود را از این دو فرهنگ جدا کرده ولی همچنان در حوزه‌های مختلف از جمله فواصل  موسیقایی و تا حدودی ریتم ارتباط خود را با همسایگانش حفظ کرد. بنابراین شناخت موسیقی حوزه ترکی (عثمانی) ما را در شناخت گذشته‌های فرهنگ موسیقی ایرانی ـ اسلامی یاری می‌کند.

n آیا این کتاب حرف جدیدی در حوزه پژوهش موسیقی دارد؟

ترجمه کتاب «اوزان موسیقی ترک»، نخستین اثری است که در قالب کتاب و در یک مجموعه منسجم و کامل با شرح‌ بنیان‌های متریک ـ ریتمیک موسیقی سنتی ترکیه و سازهای موسیقی کوبه‌ای آن منتشر شده و از این رو اثری منحصر به فرد است و می‌تواند افق‌های جدیدی را مقابل نوازندگان، آهنگسازان و پژوهشگران عرصه موسیقی در ایران بگشاید.

n آیا می‌توان گفت فاصله گرفتن موسیقی ایرانی از تمدن ایرانی- اسلامی در دوره قاجار به اوج خودش رسید؟

آن طور که از رسالات اواخر دوره صفویه تا اوایل دوره قاجاریه برمی‌آید به دلایلی نه چندان معلوم، موسیقی ایران از دوره صفویه راه خود را از سایر فرهنگ‌های همجوار و همزاد خود در حوزه تمدنی فارسی- ترکی- عربی جدا کرد و این موضوع را می‌توان به وضوح در اوایل دوره قاجاریه در موسیقی ایرانی مشاهده کرد. یکی از بارزترین این تحولات تغییر نظام متریک- ریتمیک موسیقی ایران از شکل و اصول در دوره صفویه به آن چه در دوره قاجاریه شاهد هستیم بوده است. در حالی که موسیقی ایران می‌رفت تا نظام ریتمیک جدیدی را تجربه و گزینش کند. موسیقی ترک در عثمانی همچنان به سنت‌های دوره عبداقادر و بعد از او پایبند بود و اگر هم تنوع و نوآوری انجام می‌شد، نگاه همان نگاه ایقاغی بر اساس سنت مکتب منتظمیه و با حفظ واژه اصول بود.

n در دوران اخیر چطور؛ آیا موسیقی ترکیه، جوهر عثمانی خودش را حفظ کرده است؟

پس از فروپاشی سلسه عثمانی و شکل‌گیری ترکیه امروزی تحولات سیاسی و اجتماعی بر موسیقی ترک بسیار موثر بودند اما این تحولات نتوانستند جوهر موسیقی ترک را به ویژه در حوزه ریتم و متر چندان مورد تاثیر قرار دهند و ریتم و متر در موسیقی سنتی ترکیه همچنان به گذشته‌ها وفادار ماند. بی‌شک یکی از مهم‌ترین پایگاه‌های تداوم سنت‌های موسیقی ترک مراسم مذهبی- آیینی، به ویژه آیین‌های سماع در مراسم مولویه است که خود جای تحقیق و تفحصی جداگانه و مفصل دارد.

n از آموزش موسیقی در ترکیه اطلاعی دارید و آیا آنها هم مثل ما پایبند به سنت‌ها هستند؟

موسیقی ترکی قرن‌ها به طور شفاهی در ارتباط استاد- شاگردی طی فرایند مشق منتقل شده است. از قرن هفدهم، ابتدا با سیستم عددی- الفبایی (ابجد) و سپس سیستمی ساده و ناکافی موسوم به هامپارسوم، کوشش‌هایی برای الزام این موسیقی به نت‌نگاری صورت گرفته است.

هامپارسوم، برای اولین بار در موسیقی ترکیه به طور گسترده و موثر از نماد هامپارسوم برای علائم نگاری استفاده شده است.

سعی بر این بوده است که اصول، یا الگوهای ریتمیک موسیقی ترکی، با به کارگیری هجاهایی نظیر دوم- تِک- تِکِ- تِکا و اوزان شعری حفظ شوند. طی این دوران که موسیقی نوشته نشده و در حافظه محفوظ بوده این سیستم‌های الگو (به ویژه اصول بزرگ) از طریق حافظه معدودی از موسیقیدانان سالخورده که در سنت قدیم آموزش دیده بودند به نسل حاضر رسیده است.

از زمانی که نت‌نگاری موسیقی غربی به موسیقی ترکی شناسانده شد، مشکلات عدیده‌ای در سازگاری آن با موسیقی ترکیه رخ داده اما پیشرفت‌های انکارنشدنی و قاطعی هم حاصل شده است. متاسفانه نت‌نگاری اصول هنوز به نتیجه مطلوب نرسیده است.

n از فعالیت‌های آینده‌تان بگویید.

تصحیح یک نسخه و مقابله آن با رسالات مهم موسیقی ایران در سده نهم و دهم هجری قمری به پایان رسیده است. این کار به طور مشترک با جناب آقای دکتر میثمی به انجام شده و به زودی منتشر می‌شود. همچنین پژوهش‌هایی در زمینه موسیقی قدیم ایران در حوزه رسالات دارم که مراحل پایانی آن هنوز به اتمام نرسیده است.

n ضمن تشکر از شما، اگر صحبتی هست بفرمایید.

در پایان لازم می‌دانم از جناب آقای دکتر میثمی که رهنمودهای ایشان بسیار سودمند بود و همچنین جناب آقای شهاب منا مدیر هنرمند و فرهیخته انتشارات وزین و تخصصی خنیاگر که تمام مراحل آماده‌سازی و چاپ اثر را بر عهده داشتند تشکر ویژه نمایم. همچنین از تلاش‌های شما (مقدم) برای چاپ اثر تشکر و قدردانی دارم.

متاسفانه پیگیری بنده برای جذب و جلب حمایت‌های دولتی موثر و مفید واقع نشد و کماکان ترجیح می‌دهم حمایت و استقبال بخش خصوصی و جامعه موسیقی را جلب کنم. البته شایان ذکر است در پی مکاتباتی که با ناشر نسخه اصلی در ترکیه داشتم (جهت رعایت احترام در ترجمه و چاپ اثر) متوجه شدم دولت ترکیه از تمامی کتبی که از زبان ترکی به یک زبان خارجی ترجمه می‌شوند حمایت‌های مالی به عمل می‌آورد، ولی با مشورت ناشر محترم به این نتیجه رسیدیم که جهت حفظ شأن فرهنگ و اعتبار نام ایران از اقدام برای قبول این کمک مالی صرف‌نظر کنیم و با سرمایه شخصی و بدون هیچ کمکی  کتاب را منتشر کنیم. یادم هست که انجمن موسیقی در دوران اوج فعالیت‌هایش از اینگونه برنامه‌ها حمایت می‌کرد ولی متاسفانه با تعطیلی انجمن موسیقی و قبل از آن هم با تغییر رویکرد مدیریت آن، متاسفانه حمایت‌های فرهنگی و هنری انجمن هم قطع شد.