«مسجد جامع» عقیق درخشان قزوین

با توجه به تقارن ماه مبارک رمضان با ایام نورز، اغلب مردم تصمیم دارند عید نوروز را در استان خود سپری کنند اما باید توجه داشت که قزوین به دلیل همجواری با پایتخت بهترین و نزدیکترین مقصد گردشگری برای مسافران نوروزی است، از سوی دیگر قزوین با دارا بودن آثار تاریخی فراوان بهترین گزینه برای انتخاب سفری کوتاه برای مسافران نوروزی از شهرها و استان‌های همجوار است، حتی اگر در قزوین ساکن هستید و نمی‌خواهید در ماه مبارک رمضان  از شهر خارج شوید، بهتر است با اماکن دیدنی و تاریخی شهرمان آشنا شوید.

قزوین جاذبه‌های طبیعی و تاریخی فراوانی دارد که اغلب آن‌ها ناشناخته هستند، در حالی که بناهای تاریخی شهر با معماری منحصر به فرد خود می‌تواند سفری در تاریخ را برای ما فراهم آورد. در این سلسله گزارش‌ها اماکن تاریخی شهر معرفی می‌شود:

آرزو سلخوری

مسجد جامع قزوین (مسجد عتیق)

اگر اهل گردشگری و سفر باشید، این موضوع را به خوبی می‌دانید که در هر شهری یک مسجد قدیمی با عنوان «مسجد جامع» وجود دارد. البته برخی از این مساجد قدمت تاریخی ندارند و برخی دیگر به علت معماری منحصر به فرد و قدمت چند صد ساله، نه تنها به عنوان یک مکان مذهبی بلکه به عنوان یک مکان تاریخی در آن شهر محسوب می‌شوند؛ مسجد جامع قزوین که با نام «مسجد عتیق» هم شهرت دارد، یکی از همین مساجد قدیمی و زیباست که در فهرست کهن‌ترین مساجد ایران قرار دارد به همین دلیل هم نام دوم آن را «عتیق» گذاشته‌اند؛ این مسجد با شماره ثبت 121 به عنوان یکی از آثار ملی ایران به ثبت رسیده است.

تاریخچه مسجد جامع قزوین (مسجد عتیق)

این مسجد با عظمت در زمان خلفای عباسی و به دستور هارون‌الرشید در سال‌‎های ۵۰۰ تا ۵۰۹ هجری بنا شده است. چنین گفته می‌شود که قبل از اینکه در این مکان مسجدی بنا شود، یک آتشکده که مربوط به دوران ساسانی بود وجود داشت که این مسجد بر روی آن ساخته می‌شود. اما پس از حملات ویرانگر قوم مغول به ایران مسجد جامع قزوین به آتش کشیده می‌شود که طبق گفته تاریخدانان و باستان‌شناسان این خرابی یکی از بزرگ‌ترین ویرانی بود که مسجد جامع قزوین در طول تاریخ تجربه کرده است. اما پس از آن این مسجد کهن بارها مورد مرمت و تعمیر قرار می‌گیرد و خوشبختانه از خطر نابودی نجات پیدا می‌کند.

اما جالب است بدانید که مسجد جامع قزوین یکی از ۵ مسجد بزرگ ایران است که پس از ورود دین مبین اسلام به ایران در کشورمان بنا شده است. پس از گذر زمان و نجات یافتن از حمله‌ها و ویرانی‌های قوم مغول، خوشبختانه‌ این مسجد در دوران صفوی گسترش یافت و مورد توجه بسیار زیادی قرار گرفت. شاید یکی از دلایل اصلی سالم ماندن این بنای کهن دست‌خوش توجه‌ مردم و مقامات آن زمان و نگهداری و مراقبت‌های صفویان بوده است. آثار و شواهد چندانی از سال های ابتدایی ساخت این مسجد وجود ندارد و بیشترین آثار موجود مربوط به دوران حکومت سلجوقی‌ها و صفوی‌هاست. در آن زمان که مغول ها این مکان مقدس را به آتش کشیدند، بیشترین خرابی ها مربوط به بخش ایوان آن بود.

معماری منحصر به فرد و زیبا

مسجد جامع قزوین بسیار عظیم بوده و گفته می‌شود مساحتی بالغ بر ۴ هزار متر دارد و ما این عدد یعنی ۴ را مجددا در تعداد ایوان‌های این بنای کهن مشاهده می‌کنیم. چرا که مسجد جامع قزوین دارای ۴ ایوان بزرگ و زیباست که توجه اکثر گردشگران را به خودش جلب می‌کند. اگر به کتیبه‌های بسیار نفیس و جذاب این مسجد با دقت مشاهده کنید محو تماشای آن‌ها خواهید شد. چرا که این گچ‌بری‌ها با خط‌های بسیار زیبای کوفی، ثلث و نسخ به شکل بسیار استادانه‌ خلق شده‌اند. این کتیبه‌های نفیس روی گنبد فیروزه‌ای مسجد قرار دارند که در ضلع جنوبی این بنا واقع شده‌اند و تماشای آن‌ها بسیار لذت‌بخش بوده و ما را با خود به تاریخ آن زمان می‌برد. داربست‌هایی که هم‌اکنون نیز در بخشی از ایوان‌های مسجد قابل مشاهده است، نشانگر مرمت این اثر نفیس در زمان فعلی است.

با توجه به اینکه مسجد جامع در سال‌های طولانی توسط حکومت‌های مختلف مورد بازسازی قرار گرفت هم‌اکنون شاهد سبک‌های متفاوت در معماری بنا هستیم. در واقع هر قسمت آن سبکی متفاوت و مختص به دوره‌های حکومتی دارد، برای مثال برخی از قسمت‌ها شبیه به سبک معماری صفویان و قسمت‌هایی دیگر مربوط به دوران سلجوقیان است.

حیاط مسجد مربعی است و ایوان‌هایی که در ضلع شمالی قرار دارند به همراه مناره‌ها کاشیکاری شده‌اند. از میان 4 ایوان موجود در مسجد عتیق باید گفت که ایوانی که در ضلع غربی واقع شده است سبک معماری متفاوت و منحصر به فرد تری دارد، علت آن هم این است که در گذشته‌های، دور شاه سلیمان به علت علاقه فراوانش به این مسجد، دستور می‌دهد تا آن را مورد مرمت قرار دهند و حاصل آن بازسازی ایوانی زیبا و با شکوه می‌شود که دیواره‌هایش را با سنگ مرمر مزین کرده‌اند.

در زمان قدیم درهای متعددی برای این مسجد ساخته بودند اما به مرور زمان و با وجود بازسازی‌های متعدد جای بیشتر درها را دیوار کشیدند و اکنون این مسجد تنها 2 در دارد که یکی در ضلع شرقی و دیگری در ضلع شمال غربی بنا شده است.

جالب است بدانید که در هر ایوان رواق‌هایی وجود دارد که بر روی آن‌ها نام امام جماعت‌هایی که در تمام این سال‌ها در این مسجد بوده‌اند، حک شده است. در رواق‌های ضلع جنوب دو طاق معروف به نام طاق احمدی و طاق هارونیه وجود دارد، طاق هارونیه کاملا مشرف به دهلیز شرقی است و آن را با مصالحی همچون خشت خام و گل ساخته‌اند. در پشت ایوان ضلع جنوبی هم یک طاق دیگر با نام جعفری وجود دارد که در دوران سلجوقی‌ به آن اضافه شده است. طاق جعفری را شخصی به نام «امیر خمارتاش» درست در زمان حکومت ملک شاه به صورت مربعی ساخت، درست در ضلع جنوبی این طاق محرابی بسیار ساده اما زیبا ساخته شده است که آن را با سنگ مرمر و کاشی‌های سنتی مزین کرده‌اند.

اگر نگاهی به جنوب محراب بیندازید، متوجه خواهید شد که یک منبر از جنس سنگ هم وجود دارد و بر روی شبستان یا همان طاق مقصوره که به آن طاق جعفری هم می‌گویند، یک گنبد بی‌نظیر از لحاظ معماری ساخته شده که جنس آن دو پوش است. در زیر گنبد امیرخمارتاش شبستان های دیگری هم وجود دارد که آن‌ها را به گونه‌ای ساخته‌اند تا به یکدیگر راه داشته باشند و به اصطلاح تو در تو هستند. در گذشته به این شبستان‌ها آتشکده نیز گفته می‌شد.

کتیبه‌های نفیس و ارزشمند مسجد جامع قزوین

در مسجد جامع قزوین، کتیبه‌های متعددی وجود دارد؛ اولین کتیبه مهمی که در این مسجد به چشم می‌خورد، کتیبه‌ای است که در قسمت سر در اصلی مسجد وجود دارد و اکنون چیز زیادی از آن باقی نمانده است؛ در این کتیبه متنی مربوط به شخصی به نام کیخسرو غلام خاصه شریفه به چشم می‌خورد.

در یکی از طاق‌های ضلع شمالی هم یک کتیبه وجود دارد که متعلق به سال 1272 هجری قمری است و آیه‌هایی از قرآن بر روی آن حک شده و دور و برش با کاشی‌های رنگارنگ سنتی تزیین شده است؛ در ایوان ضلع جنوبی نیز یک کتیبه وجود دارد که درست در طبقه دوم قرار گرفته است، البته گفته می‌شود که این کتیبه میان طبقه اول و دوم ایوان قرار دارد و شکل ظاهری آن باریک و بلند است و با خط خوش نستعلیق بر روی آن تاریخ ساخت ایوان، مربوط به سال 1069 هجری قمری، حک شده است که این تاریخ مربوط به دوران حکومت شاه عباس دوم است.

اطراف این کتیبه با کاشی‌هایی زیبا به رنگ لیمویی مزین شده است. در ایوان‌های دیگر هم کتیبه‌های متعددی وجود دارد که بر روی یکی از آن‌ها سوره جمعه حکاکی شده است و تمامی خط‌ها طلایی رنگ هستند. در قسمت مقصورها هم چندین کتیبه قرار گرفته است که همگی متعلق به دوره قاجار و صفوی هستند و در مقصوره خمارتاشی هم 5 کتیبه به ردیف درست شده که با خط کوفی روی آن را حکاکی کرده‌اند.

در ایوان ضلع جنوبی چندین کتیبه بر روی دیواره‌هایش وجود دارد که بر روی یکی از آن‌ها با خطی زیبا سوره بقره حک شده است البته این کتیبه دو قسمت است و بر روی جفت‌شان به صورت کامل سوره را نوشته‌اند و دو طرف محراب را در بر گرفته است.

گنبدهای با شکوه

یکی دیگر از قسمت‌های مهم مسجد جامع قزوین که بسیار مورد توجه مردم قرار گرفته، گنبدهای آن است. این گنبدها هم توسط خمارتاش ساخته و به صورت دوپوش طراحی شده‌اند. بر روی گنبد اصلی مسجد 5 کتیبه با خطی خوش حکاکی شده و روی هر کدام را با هنر زیبای گچبری تزیین کرده‌اند. جالب است بدانید که این کتیبه‌ها از روز اولی که مسجد بنا شد، وجود داشتند و با وجود حمله مغول‌ها و به آتش کشیدن مسجد، همچنان سالم باقی مانده‌اند. در هر یک از کتیبه‌های گنبد با خط ثلث یا کوفی و نستعلیق به صورت درشت، نام سازندگان مسجد حک شده است البته بر روی یکی از آن‌ها هم آیاتی از قرآن کریم را نوشته‌اند.

در یکی از کتبیه‌ها هم در مورد آب موجود در قنات مسجد نوشته‌هایی را حکاکی کرده‌اند. گنبد به صورت 8 ضلعی طراحی شده و شکوه و جلالی بی‌نظیر به نمای مسجد بخشیده است. این گنبد با طیفی از کاشی‌های فیروزه‌ای و زرد رنگ به صورت خاصی تزیین شده است. در این مسجد 8 شبستان بسیار بزرگ و دلباز وجود دارد که درست در 4 گوشه حیاط بنا شده‌اند و علاوه بر این چیزی که بیشتر موجب شگفتی گردشگران می‌شود وجود شبستان‌های زیرزمینی است که آن‌ها هم درست در کنار شبستان‌های بالایی قرار گرفته‌اند. درون زیرزمین‌ها هوا بسیار خنک است و بسیار بزرگ و دلباز هستند.

آب انبار و قنات در مسجد جامع قزوین

دو بخش دیدنی و جذاب دیگری که می‌توانید در این مسجد مشاهده کنید، آب انبار و قناتی است که در آن قرار دارد. برای دیدن قنات باید به ایوانی که در ضلع شرقی قرار دارد بروید، در این قسمت یک حوض بسیار بزرگ وجود دارد که برای رسیدن به قنات باید از آن گذر کرده تا به آبخوری برسید و سپس به پله‌هایی سنگی، اگر از پله‌ها بالا بروید، می‌توانید قنات را مشاهده کنید. قنات خمارتاش دقیقا از وسط آبخوری عبور می‌کند و از مسجد خارج و به سمت دروازه‌ای به نام شاهزاده حسین روانه می‌شود. آب انبار هم درست در همان محدوده قنات واقع شده است و حدود 1800 متر مکعب ظرفیت دارد. شیر آب‌انبار پشت پله‌ها قرار دارد که در آن قسمت می‌توانید یکی دیگر از کتیبه‌های تاریخی مسجد را که با خط نستعلیق حکاکی شده ببینید. این آب انبار در جهت ذخیره آب به دستور  شاه سلیمان صفوی ساخته شد. ساختمان آب‌انبار بسیار ساده و بدون هیچگونه تجملات خاصی ساخته شده اما با وجود سادگی باز هم زیباست.

موزه سنگ و سفال در مسجد

و اما به مهم‌ترین و جالب‌ترین بخش مسجد خواهیم رسید! مسجدی که یک موزه تاریخی را در دل خود جای داده است. موزه‌ای که یادگاری از مردمان قدیم است درست زمانی که نگهداری از مواد خوراکی و آب سخت بود و خبری از ظروف زیبا و وسایل نگهدارنده غذا و خوراکی مانند یخچال نبود. موزه سنگ و سفال قزوین در یکی از شبستان‌های مسجد که در ضلع غربی قرار دارد، واقع شده و علاوه بر آن بسیاری از صنایع دستی قزوین را به نمایش گذاشته است. موزه سنگ و سفال در مسجد تاریخی جامع قزوین بیش از پیش از سه هزار اثر سنگی و سفالی از زمان پارینه سنگی تا دوره قاجاریه را در خود جای داده است. این موزه در سال 1392 افتتاح شد و در آن انواع ظروف سفالی قدیمی و سنگ نگاره‌های تاریخی نگهداری می‌شود.

شرایط بازدید از مسجد جامع قزوین (مسجد عتیق)

برای بازدید از این مسجد تاریخی هیچگونه محدودیتی وجود ندارد اما پیشنهاد می‌کنیم که تا حد امکان، زمان غروب آفتاب و اذان مغرب به آنجا بروید. درست زمانی که خورشید غروب می‌کند و اهالی محله برای اقامه نماز به مسجد می‌روند و در حوض بزرگ و زیبای آن وضو می‌گیرند. فضای مسجد در چنین لحظاتی بسیار روحانی و معنوی خواهد بود.

مسیر دسترسی

شما می‌توانید با پیدا کردن چهارراه ولیعصر، مسیر خود را مستقیم ادامه بدهید و سپس بلوار آیت‌ا… طالقانی را رد کرده و به سمت چهارراه آزادی یا همان سبزه‌میدان بروید، حالا باید این میدان را سمت چپ پیچیده و همان مسیر را مستقیم طی کنید. سمت چپتان خیابان پیغمبریه خواهد بود که باید در مسیرتان از کنار بنای قدیمی گراند هتل قزوین رد شوید که در این صورت تا اینجا راه را کاملا درست طی کرده‌اید. پس از آن به خیابان سپه یا همان خیابان شهدا خواهید رسید که با طی کردن همان مسیر در سمت راست خود متوجه مسجد جامع قزوین خواهید شد.