مدرسه و مسجد حیدریه
- شناسه خبر: 20481
- تاریخ و زمان ارسال: 22 شهریور 1402 ساعت 08:00
- بازدید :
رومینا اسماعیلی‌پور
در کوچه پس کوچه‌های محله آخوند، بنایی با دیوارهای آجری سرخ به قامت یک سرو در برابر نگاهم نقش می‌بندد. آفتاب تند شهریور ماه تیز و مستقیم به سقف شیروانی‌اش می‌تابد و در تاروپود دیوارهای پیرش رسوخ می‌کند. وارد محوطه بنا که می‌شوم علاوه بر آن دیوارهای سرخ که متعلق به حجره‌هاست، مسجدی با طاق‌های نوک تیز و شکل و شمایل عجیبی که نظیرش را کمتر در معماری بناهای تاریخی دیده‌ام در مقابلم ظاهر میشود. دور تا دور این بنا که در گذشته‌ای دور به عنوان مسجد ساخته است با حجره‌های نسبتا مدرن‌تر که روزگاری کلاس درس بوده‌اند احاطه شده است. فضای مابین مسجد و مدرسه که حیاط آنجا محسوب میشود برخلاف شیوه‌ی سنتی گذشته فاقد حوض و درختای سر به فلک کشیده است؛ که البته شاید بنا به دستخوش زمانه با تندباد ثانیه‌ها، ساعت‌ها و سال‌ها همراه شده و از بین رفته باشد.
قدمت این مسجد به دوران سلجوقیان برمی‌گردد و در سال ۵۱۳ هجری قمری ساخته‌شده است. یعنی بنایی با قدمت ۹۳۲ سال… کنار مسجد گودبرداری برای کاوش‌های بیشتر انجام شده است. یکی از کارشناسان میراث فرهنگی در پاسخ به سوالم و شایعات موجود مبنی بر کاربری بنا که گفته میشود در ابتدا به عنوان آتشکده مورد استفاده قرار می‌گرفته است می‌گوید: تاکنون هیچ آثاری از حکومت ساسانیان در این مکان کشف نشده و این حدس و گمان‌ها تنها به علت قدمت دیرینه‌ی بنا است.
در هر دو طرف درب ورودی مسجد ۲ طاق دیده میشود که در کنار هم و به اصطلاح عامیانه‌تر ۴ طاق را تشکیل می‌دهند. فضای درونی و محراب مسجد با گچبریهای برجسته‌ی نفیسی زینت داده شده است که اغلب آن به مرور زمان ریخته شده و نقش‌ونگار کمتری از خود به جای گذاشته است. این گچ‌بری‌ها که به سبک دوره‌ی آذری ساخته شده‌اند در نوع خود یکی از باشکوه‌ترین تزیینات به جای مانده از دوران سلجوقیان به شمار می‌روند. در اطراف گچ‌بری محراب ۶ کتیبه به خط ثلث و کوفی وجود دارد. کتیبه‌های کوفی به شکل گل و برگ‌دار و پیچیده است. در داخل محراب نیز در بین نگاره‌های تزیینی آن آیه‌هایی از قرآن تکرار شده‌است.
کاربری حجره‌های حیدریه در طول زمان
طبق مستندنگاری میراث فرهنگی قزوین، زمان تاسیس حجره‌ها به دوران قاجاریه برمی‌گردد. در آن سال‌ها از این حجره‌ها به عنوان محل تحصیل طلبه‌ها استفاده می‌شده است. اما بعدها متروکه گردیده و محلی برای اسکان فقرا میشود. چندین سال بعد یعنی در زمان پهلوی با اندک تعمیراتی در آنجا دبستانی به نام خواجه نصیرالدین تاسیس میشود. تا سال ۱۳۸۷ نیز مدارس راهنمایی به نام شهید فهمیده و شهید مدنی در این حجره‌ها دایر بوده است و در سال تحصیلی جدید ۱۳۸۸ این مدارس نیز تعطیل شده‌اند.
در سمت شمالی این مسجد بنای تاریخی دیگری نیز به‌نام عمارت سردار مفخم از دوران قاجار قرار دارد که بعدها به صورت مدرسه تغییر کاربری داده و امروزه به نام مدرسه امیرکبیر شناخته میشود.
تزئینات مسجد حیدریه، نبوغی در عصر سلجوقی
داخل مسجد می‌شوم. با نگاهی به اطراف، ۸ طاق نمای تزیینی را می‌بینم که با کتیبه‌هایی با خط نسخ از آیات سوره‌ی حشر زینت داده شده‌اند. مسجد حیدریه شاهکاری است از تزیینات آجری و گچبریهای منحصربه فرد دوران سلجوقی که برعکس شیوه‌ی معماری رایجی که در ساخت مساجد تاریخی به کار گرفته می‌شده است خبری از کاشی‌کاری‌های شلوغ در آن نیست. بلکه تنها یک ردیف کاشی‌کاری آبی متمایل به سبز، به شکل ستاره و دایره در قسمت بالای تعدادی از کتیبه‌ها وجود دارد. همچنین کاشی‌هایی دور تا دور طاق‌ها به شکل یک نوار باریک فیروزه‌ای رنگ به صورت گل و میخ دیده میشود. این نوع کاشی‌کاری به نوبه‌ی خود در دوره سلجوقی بی‌نظیر بوده است. طبق صحبت‌های یکی از کارشناسان میراث فرهنگی، کتیبه‌های موجود در مسجد به خط کوفی، خط ثلث و ثلث برجسته نوشته شده است. پیرامون طاق‌نما کتیبه بسیار نادری از خط ثلث برجسته دیده میشود که پس‌از نیایش حضرت علی(ع) و پیامبر اکرم(ص) و خلفای راشدین نام پادشاه وقت و بانی بنا حکاکی شده که متاسفانه این قسمت‌ها ریخته و از بین رفته است.
مسجد حیدریه؛ بنایی به جا مانده از سیل حوادث
طبق اسناد تاریخی به‌جای مانده از مرحوم گلریز قدیمی‌ترین مکتوبات تاریخی از این مسجد به دوران صفویه برمی‌گردد و تا این دوران مسجد دایر بوده است.
همچنین گلریز به عدم نگه‌داری و مرمت این مسجد پس‌از دوران صفویه اشاره می‌کند. در نتیجه به تدریج شاهد خرابی و متروک شدن آن بودیم. در شمال مسجد خرابه‌ای بزرگ بود که می‌گفتند متعلق به مسجد است. در حدود سال ۱۲۳۰ هجری قمری در زمان استیلای روس‌ها در قزوین، رضی خان معاون کنسولگری روس قسمتی از این بنا را تصرف کرد و به صورت باغی درآورد، ولی چند سال بعد در رشت فوت کرد. درحال حاضر این قسمت از بنا دست هر کس که هست چه وراث رضی‌خان یا مالکی دیگر، باغ به صورت گاراژ درآمده است.
چرا مسجد حیدریه گنبدی ندارد؟
در اسناد دیگر رافعی قزوینی فقیه شافعی درباره بنا می‌نویسد: که در نتیجه زمین لرزه در سال۵۱۳ هجری قمری مسجد مزبور خراب شد و گنبد آن شکاف برداشت و به خواهش اصحاب حنفیه، امیر خمارتاش به تجدید عمارت آن پرداخت که ظاهر امر نیز این موضوع را تایید می‌کند. در حال حاضر هیچ اثری از نوع اصلی گنبد مسجد حیدریه باقی نمانده است و طی مرمت‌های اخیری که توسط میراث فرهنگی انجام‌شده است تنها سقفی آهنی به منظور حفاظت از بنا تعبیه شده‌است. البته بعد از مقایسات انجام شده گفته میشود که مسجد جامع قزوین نزدیک‌ترین تناسب را با مسجد حیدریه دارد.
طبق نظریات مورخان درمورد تخریب گنبد بازسازی شده توسط امیر خمارتاش علل متفاوتی دخیل بوده‌است. از جمله در سال ۱۰۱۶ هجری شمسی در پی زلزله‌‌ای که رخ می‌دهد گنبد بازسازی شده مجددا تخریب میشود. با انتقال پایتخت از قزوین به اصفهان شهر از رونق می‌افتد و به عبارتی دیگر می‌توان گفت که مسجد تا پایان دوره صفوی گنبدی نداشته اما یکی دیگر از احتمالات تخریب گنبد بازسازی شده این است که این اتفاق ممکن است در پی حمله مغول رخ داده باشد.
علت نامگذاری حیدریه بر مسجد
از آنجایی که این مسجد برای اهل تسنن ساخته شده و متعلق به این گروه بوده است نامگذاری حیدریه بر این بنا کمی عجیب به نظر می‌رسد. جسته گریخته اطلاعاتی در دست است که اهل تسنن در برابر تندروی‌های شیعیان دست از افکار خود برنداشته و تعدادی از علما و بزرگان آنها در فرصت‌های مختلف از روی منبر به تبلیغ عقاید و افکار خود می‌پرداختند. یکی از محل‌های فعالیت آنان مسجد حیدریه بود که از آغاز در عهد سلجوقیان در اختیار حنفی مذهبان قرار داشت. از جمله گویندگان معروف قزوین که در این مسجد به وعظ می‌پرداخت میرزا مخدوم شریفی بود. بنابراین نام مسجد حیدریه در دوره صفویه به این مسجد نهاده شد.
رونق کوتاه مسجد حیدریه بر سر رقابت با مدرسه شیخ‌الاسلام
در اسناد تاریخی ذکر شده است که در دوران قاجار مدارس علمیه متعددی در قزوین ساخته میشود. مدرسه حیدریه نیز به علت شکوفایی دینی و نیاز به حوزه علمیه در محله بلاغی که در مقایسه با سایر محلات حوزه علمی نداشته به دور گنبدخانه مسجد ساخته میشود. در سال ۱۲۸۳ هجری شمسی در نزدیکی مسجد حیدریه مدرسه شیخ‌الاسلام ساخته میشود. ساخت مدرسه نوساز و زیبای شیخ‌الاسلام در برابر مدرسه حیدریه که بسیار ساده و بی‌پیرایه بوده است آن را از رونق می‌اندازد.
آسیب‌های وارد شده به مسجد ـ مدرسه حیدریه
طبق گفته یکی از کارشناسان مرمت و احیای بناهای تاریخی آسیب‌های وارده به مسجد حیدریه ناشی از رطوبت، نقاط ضعف بنا یعنی مواد و مصالح و ذات بنا و نارسایی‌های محیطی است. در نتیجه‌ی این رطوبت، بنای مسجد حیدریه با آسیب‌هایی نظیر شوره، لک و نم، پوک شدن آجر و از بین رفتن ملات، کاهش مقاومت مصالح، جدا شدن و ریختن گچ‌بری‌ها مواجه شده‌است. البته با اقداماتی نظیر شیب‌بندی مناسب محوطه بیرونی به‌منظور جلوگیری از جمع شدن آب قابل اصلاح است. این کارشناس با اشاره به زلزله‌های متعدد یکی از علت‌های اصلی تخریب بنا را همین مساله ذکر می‌کند. در ادامه این کارشناس می‌افزاید: این بنا علی‌رغم قدمت و نیازی که به توجهات خاص داشته؛ تا قبل‌از به ثبت رسیدن کلیه‌ی اقدامات تعمیراتی و دخل و تصرف‌هایی که نسبت به این بنا انجام شده است بدون طرح اولیه و کاملا سلیقه‌ای بوده است و مطالعاتی که بر روی این اثر ارزشمند انجام شده در حد مطلوب نمی‌باشد. آن‌چه قابل توجه می‌باشد این است که عمده‌‌ترین آسیب وارده به بنا به دلیل بالا بودن سطح آب‌های زیرزمینی و عدم عایق‌سازی صحیح با توجه به شرایط اقلیم در بناست و به طورکلی علت آسیب اصلی از جانب رطوبت است.
***
کنار درب خروجی بنا می‌ایستم. نگاهی اجمالی به دیوارهای بنا و سقف شیروانی رنگ و رو رفته و زنگ زده‌ی سبز رنگش می‌اندازم.
وقتی دنبال آدرس این بنا می‌گشتم اهالی همین محل کمتر از وجود آن مطلع بودند. حتی عده‌ای با تعجب نگاهم می‌کردند و می‌گفتند که چنین بنایی در این محله وجود ندارد!
بنایی که روزگاری حیاطش از طنین صدای دانش‌آموزان پر بوده و انعکاسش تا کوچه‌های دیگر همین محله پخش می‌شده، حالا تنها، پیر و افسرده در گوشه‌ای به خورشید سلام می‌کند.
بنایی که یادگاری زنده از تاریخ گذشته است…
