مادر، مادر است

مهناز اسماعیلی ـ پژوهشگر اجتماعی و حقوقی
تاج از فرق فلک برداشتن
جاودان آن تاج بر سرداشتن
در بهشت آرزو ره یافتن
هر نفس شهدی به ساغر داشتن
فریدون مشیری

در کودکی کتابی داشتیم به نام «مادر، مادر است» که در آن ماجرای سنجاب کوچکی بودکه توسط کودک بازیگوشی به اسارت گرفته شده و مادر سنجاب دائما پشت پنجره می‌آمد و با صداهایی بچه خود را صدا می‌کرد، بالاخره کودک بازیگوش دست از شیطنت برداشت و سنجاب را به جنگل‌ نزد مادرش برد. خواندن این داستان در دوران کودکی، نمی‌توانست نهایت فداکاری و مهربانی مادر را تداعی کند تا زمانی که خود مادر می‌شویم و مادر خود را به آغوش خدا می‌سپاریم، و اینکه بدانیم مادر چگونه مادر است؟ چگونه در مادری یکتا و بی‌همتاست؟ چگونه مهربانِ خالص است؟
ارتباط تنگاتنگ مادر و فرزند از نمونه‌های بی‌نظیر آفرینش خداوند است که نمی‌توان مانند آن را یافت، این ارتباط عمیق قطعا توسط هیچ کس دیگری ایجاد نمی‌گردد، حتی پدران در ایجاد چنین درک دو طرفه‌ای ناتوان هستند.
اصل و مبنای این ارتباط در شگفتی خلقت خداوند نهفته است که با نهایت ظرافت و دقت این ارتباط را پایه‌ریزی کرده است که نتوان برای آن نظیری یافت. این هدیه ارزشمند خداوند، همیشه و در همه حال دارای مسئولیت‌های سنگینی در جهت خانواده و فرزندانش است که حتی خود، سلامتی، جوانی، خواسته‌ها و بسیاری از موارد دیگر را تحت‌الشعاع قرار می‌دهد.
منزلت مادر
مادر از نظر فرهنگ اسلام دارای جایگاه ویژه‌ای است. پیامبر اکرم (ص) در یک جمله زیبا مقام و منزلت حقیقی مادر را چنین بیان می‌کند: “جای قدمهای مادران باغی از باغ‌های بهشت است.” این سخنان گوهربار نهایت درجه تکریم مادر است یعنی هر کس بخواهد به عالی‌ترین مقامات انسانی دست یابد مادر خود را مورد احترام و محبت قرار دهد.
از امام سجاد (ع) روایت شده است که فرمود: مردی به حضور رسول اکرم (ص) آمد و اظهار داشت: «ای رسول خدا، من مردی گنهکار و آلوده به معصیت هستم و از انجام هیچ گناهی فروگذاری نکرده‌ام، آیا امید آمرزشی برایم هست؟ رسول خدا (ص) پرسید: پدر و مادرت زنده هستند؟ مرد گفت: فقط پدرم زنده است. پیامبر (ص) فرمود: الان با پدرت رفتار خوبی داشته باش! آن مرد رفت و پیامبر (ص) فرمود: ای کاش مادرش زنده بود! از دیدگاه اخلاق و اسلام حق مادر است که با او خوش‌رفتاری کرده و حقوق وی کاملا رعایت شود. جبران زحمات مادر و به جای آوردن حقوق او، کاری است بس دشوار، اما باید تا حد توان تلاش نمود که او مورد احسان و نیکی، قدرشناسی، نگاه مهرآمیز و به دست آوردن رضایت او قرار گیرد و پس از مرگ مادر قرائت قرآن، زیارت مزار مادر و انجام اعمال نیک به نیت مادر صورت پذیرد. انجام اعمال نیک و هدیه ثواب آن به مادر، در جلب رضایت وی و شادی روحش تاثیر فراوان دارد.
پیامبر اکرم (ص) فرمود: «سرور ابرار در روز قیامت کسی است که بعد از مرگ مادرش برای او احسان و نیکی کند.» همچنین فرمود: یکی از گروه‌هایی که بدبخت محسوب می‌شوند کسانی هستندکه مادر خود را در پیری درک نمایند و در حق او کوتاهی کنند.»
ـ حقوق مادر بر فرزند
با عنایت به آموزه‌های اخلاقی، انسانی و دینی بر عهده فرزند است که حقوق مادر را به بهترین وجه رعایت نماید. ازجمله حقوق مادر: رفتاری مناسب و خوش، دعا و طلب مغفرت برای مادر، سپاسگزاری، رعایت ادب، نیکی و احسان (نیکی در زمان حیات و پس از مرگ)، نگهداری و مراقبت از او، تامین معاش او در زمان حَرَج مادر، همراهی و همدلی با او در زمان حیات و…
از دیگر حقوق مادری، رعایت حرمت او است که باید از سوی فرزندان مراعات شود. هرگونه اذیت و آزاررسانی فرزند نسبت به مادر حرام است. دعا و استغفار ما در زندگی را برای انسان آسان می‌کند. یکی از علل گمراهی افراد عدم احسان به مادر است که برخلاف پیمان خداوندی است. علاوه بر احسان و نیکی و همچنین عزت و احترام به مادر، در زمان کهنسالی، فرزندان و شوهر موظف به نگهداری از او بوده و اجتناب از آن می‌تواند پیگرد قضایی به همراه داشته باشد زیرا در رساله‌های علمیه نیز تصریح شده است که بر مرد واجب است نفقه و مخارج مادر آن را بپردازد و از او مراقبت کند.
در تحریرالوسیله ج 2 در باب نفقه اقارب چنین آمده است: نفقه و تامین زندگی مادر (در صورت فقر) بر فرزندان متمکن واجب است و باید در این امر شرکت کنند و به طور مساوی از او نگهداری نمایند. این حقی است که خداوند بر گردن فرزندان نهاده است و اگر آنان از این امر خودداری ورزند، قانونگذار می‌تواند آن‌ها را مجبور کند. مثلا دختر با توافق و رضایت شوهر به احسان و نگهداری مادر اقدام کند و خیر و برکت را نصیب خود و خانواده‌اش گرداند، و اگر شوهر موافق نبود، تکلیف از دختر ساقط است و این وظیفه بر عهده پسر است.
همانطور که بیان شد حقوق مادر بر فرزندان فقط منحصر به زمان حیات او نیست و پس از مرگ مادر، فرزندان وظایفی دارند از جمله: انجام تکالیف واجب که از سوی او قضا شده است (مانند روزه و نماز)، ادای دین و بدهکاری، انجام وصیت مادر به نحو شایسته و بایسته، دادن صدقه و کمک به مستمندان، طلب مغفرت و آمرزش، دعا در حق او، بزرگداشت نام مادر با نذورات، صدقات، قرائت قرآن، احترام به دوستان و عزیزان او، به یا داشته باشیم مادر، فرشته‌ای تکرار نشدنی است بنابراین باید با او چنان باشیم که به حتم وظیفه همیشگی فرزند است که او را قدر بداند و محترم شمارد چه در زمان حیات و یا پس از آن، تا با خیالی آرام و وجدانی آسوده زندگی کند. توصیه بزرگان اخلاق بر این است که تا زمانی که دیر نشده قدردان عزیزانتان در زندگی باشید، آن چنان که مادر همان عزیز بی‌همتاست، همان واژه پرشکوه و دلنواز و شورآفرین.
«هیچ عبادتی سریع‌تر از نیکی به مادر به رضایت خدا منجر نمی‌شود.»
امام صادق (ع)

منابع:
حقوق والدین، دکتر سیدجعفر میرعظیمی
تحریرالوسیله، امام خمینی
مستنبط المسائل، محدث نوری
بحارالانوار، علامه مجلسی