کهنترین مسجد جامع ایران در انتظار مرمت
- شناسه خبر: 12150
- تاریخ و زمان ارسال: 13 اردیبهشت 1402 ساعت 08:00
- بازدید :
رومینا اسماعیلیپور
اشاره
«مسجد جامع» قزوین که یکی از شاهکارهای معماری ایران میباشد در خیابان سپه ـ نخستین خیابان ایران ـ واقع شده است. ساخت مسجد جامع قزوین در سال ۱۱۰۶ آغاز و در سال ۱۱۱۵ به پایان رسید. این مسجد نه تنها از معروفترین مساجد شهر قزوین، بلکه با توجه به قدمت تاریخی و نزدیک به یکهزار سالهاش کهنترین مسجد جامع ایران محسوب میشود. بر اساس روایتهای موجود، بنای نخست این مسجد با وسعتی در حدود ۳۵۰۰ مترمربع بر روی آتشکدهای از دوران ساسانیان به دستور هارون رشید ساخته شده است. همچنین با توجه به قدمت این مسجد میتوان آثاری از حکومتهای بنیعباس تا پادشاهان صفویه و قاجار را در جای جای آن مشاهده کرد.
نیم نگاهی به سردر کهنترین مسجد جامع ایران
به سردر مسجد که میرسم با معماری و تزئینات مجلل و باشکوهی مواجه میشوم. قدمت این سردر به زمان شاه عباس دوم برمیگردد. بعد از عبور از سردر و راهرو به صحن اصلی مسجد که یکی از بزرگترین صحنهای مساجد ایران و حتی جهان اسلام است میرسم. رواقهای متعدد و بسیاری دور تا دور صحن را احاطه کرده است. درختهای کهن و حوضی در مرکز این صحن به منظرهی پیشرو زیبایی و حس استواری دو چندانی بخشیده است.
چهار ایوان در بنا به چشم میخورد. ایوان جنوبی در زمان شاه عباس دوم و ایوان شمالی در زمان شاه طهماسب صفوی بنا شده است. طبق کتیبههای بهدستآمده از این مسجد، در آغاز بنایی به جز شبستان و گنبد وجود نداشته است بلکه بعدها به دستور شاه عباس دوم ایوان بزرگی در قسمت شمالی شبستان خمارتاش احداث میشود که مسجد را به صحن مرتبط میسازد. از درب همیشه بسته که منتهی به گنبدخانه میشود وارد محوطه گنبدخانه میشوم، چشمم به داربستهای بیروحی میافتد که همچون مهمان ناخواندهای مدتهاست که در بنا جا خشک کردهاند. شکل اصلی بنا در زیر این حجم از داربستهای پیچ درپیچ گم میشود.
گنبدخانه؛ یادگاری از شکوه معماری سلجوقی
به گفته احسان نورانی، معاون میراث فرهنگی گردشگری و صنایع دستی استان، گنبدخانه مسجد جامع قدیمیترین فضای موجود در مسجد میباشد و معروف است که این گنبدخانه در دوران سلجوقی بنا شده است.
نورانی با اشاره به اینکه این بنا در دورههای مختلف تحت مرمت قرار گرفته است میگوید: معروفترین مرمت مسجد، به دههی 50 ـ 40 که توسط معماری ایتالیایی آغاز شد برمیگردد و تمام داربستهای موجود در این بنا یادگار همان دوران است. این بنا از لحاظ سازه و تزئینات موردی خاص در معماری ایران محسوب میشود. در قسمتی از دیوارهای این فضا آیات قرآنی به خط نفیس نوشته شده است. کاربندیهایی که به شکل گوشواره در بالای بنا دیده میشود و سایر تزیینات بهکاررفته در مسجد جامع آن را به یکی از نفیسترین یادگارهای معماری به جا مانده در ادوار تاریخ تبدیل کرده است.
نورانی ادامه میدهد: طبق بررسیهایی انجام شده ما به این مطلب پی بردیم که در دورانهای متفاوت مطالعاتی بر این بنا شده است. مواردی از این مطالعات با تحلیلهای کارشناسی کافی و مواردی دیگر بدون هیچگونه مطالعه و اطلاعات درستی انجام شده است.
آغاز مرمت مسجد جامع پس از پایان مطالعات پژوهشی
نورانی با اشاره به مراحل انجام شده در راستای مرمت بنای مسجد جامع توضیح میدهد: در گام اول تمام اطلاعات پراکنده در مورد بنا را جمعآوری کردیم. پس از این مرحله و در اختیار داشتن اطلاعات کافی و پی بردن به کم و کاستی و مشکلات، با همکاری جهاد دانشگاهی و سرپرستی آقای دلزنده پروژهای جدید را شروع کردیم. بخشی از روند پروژهی ما به مطالعه مسجد جامع، مطالعهی خاک زیر گنبد، نوع مصالح و تزئینات و کاشیها برمیگردد. در حال حاضر دو فصل مطالعه صورت گرفته است و نیاز به دو فصل مطالعه دیگر داریم تا نهایتاً مرمت را آغاز کنیم.
علی دلزنده مسئول پروژه مطالعات مسجد جامع قزوین نیز میگوید: این بنا بارها با نگاه معماری و دانش سنتی مورد مطالعه قرار گرفته است. به همین دلیل به دست آوردن اطلاعات جدید و به روز، یکی از نکاتی بود که ما در مطالعات جدید به آن رسیدیم و با نگاهی دانشبنیان این بنا را مورد مطالعه قرار دادیم. کمتر بنایی در ایران مشاهده میشود که با این روند مطالعاتی مورد بررسی قرار گرفته باشد. البته تنها بنای موجود که نزدیک به این سبک مطالعات کار شدهاست آستان مقدس امام رضا (ع) است.
به کارگیری دقیقترین شیوههای مطالعاتی برای مرمت مسجد جامع
دلزنده با اشاره به منحصر به فردترین مطالعات میراثی انجام شده بر مسجد جامع ادامه میدهد: برای مثال برای اولین بار در سطح کشور، دستگاه مانیتورینگ را به یک بنا متصل کردیم که به کمک آن ثانیه به ثانیه لرزه و حرکت بنا را رصد کرده و طبق اطلاعات بهدستآمده به تحلیل شناختی از بنا میپردازیم تا مشخص شود بنا به کدام سمت حرکت میکند و چه میزان تغییر در جهت دارد. در مرحله بعدی به دلیل عدم وجود نقشهی کامل از بنا، تمام تلاش ما بر این است که نقشهای جامع تهیه کنیم. سومین مرحله، بررسی اجزا و شناخت خاک بستر این جا بود.
وی افزود: این بنا زلزلههای شدیدی را در طول حیات خودش تجربه کرده است. یکی از این زلزلهها که نزدیک به ۷ریشتر بوده در دوران سلجوقی اتفاق افتاده است. در آن زمان و بعد از زلزله، به دلیل کمبود امکانات مصالحی که بهجای میماند، به خارج از محوطه منتقل نمیشد. در نتیجه بناهای جدید بر روی خرابههای قبلی ساخته میشدند. بهعنوان مثال خیابان سپه دارای شیب است. علت این امر شیوهی بافت زمین نیست بلکه بهواسطه همین خرابیها و تأسیس بناهای جدید بر روی بناهای قدیمی است.
استوار و با شکوه در گذر از تاریخ
دلزنده به زلزله مهیبی که مسجد جامع در دوره سلجوقیان پشت سرگذاشته است اشاره و خاطرنشان کرد: یکی از اتفاقاتی که این بنا در دوران سلجوقی تجربه کرد، ریزش ایوان جنوبی مسجد در ضلع شمالی گنبدخانه است. در دوران صفوی مجدداً این قسمت ساخته و احیا شد. اما به علت ساخت بنای جدید بر روی خاک ضعیف قبلی، بنا دچار آسیبهای جدیای میشود که تا امروز ادامه دارد. با تمام این مسائل باید به مهارت معمار توجه کرد که با وجود سست بودن خاک و پیریزی نامناسب بنا، مسجد همچنان پابرجا مانده و تاکنون دچار ریزش نشده است. درحال حاضر تمام تلاش ما بر این است که با تقویت مواد و مصالح، خاک را تقویت کرده و مرمت مسجد را شروع کنیم.
لازم به ذکر است آغاز طرح مرمت مسجد جامع عتیق استان قزوین در راستای اجرای مصوبات سفر ریاست جمهوری به استان قزوین انجام شده است که در روز یکشنبه ۱۰ اردیبهشت مورد بازدید جمعی از خبرنگاران استان با حضور معاونت میراث فرهنگی قرار گرفت.
