«قنات» نشانه مدیریت هوشمندانه آب در ایران است
- شناسه خبر: 12212
- تاریخ و زمان ارسال: 16 اردیبهشت 1402 ساعت 08:00
- بازدید :
محمدرضا مقدم
شیما کبیری مدرس دانشگاه و پژوهشگر حوزه آب و قنات معتقد است قنات فضلعلیخان واقع در روستای تاکستان استان قزوین یکی از منحصر بهفردترین قناتهای کشور است. پیشینه این قنات به 2000 سال قبل باز میگردد و به ثبت ملی رسیده است.
«قنات» دانشی است که از نیاکانمان به ارث رسیده و بیانگر نوع نگاه ایرانیان باستان به آب و بیانگر برخورداری آنها از دانش مهندسی آب است. در همین رابطه مصاحبهای داشتیم با دکتر شیما کبیری، مدرس دانشگاه و پژوهشگر حوزه آب و قنات. از این پژوهشگر مقالات متعددی در مجلههای داخلی و بینالمللی به چاپ رسیده و همچنین داوری چندین کنفرانس و همایش را برعهده داشته است. شرح این گفتوگو در ادامه از خاطر شما میگذرد.
در ابتدا بگویید ساخت قنات به چه دورهای باز میگردد؟
قدمت فناوری و دانش حفر قنات یا بهتر بگوییم کاریز، حداقل به ۸۰۰ سال پیش از میلاد میرسد که به مدت حدود سه هزار سال همچنان پابرجا مانده است. محققین نظرات مختلفی در مورد تاریخ حفر اولین قناتها دارند اما یکی از قدیمیترین اسناد مکتوب شناخته شده که در آن به قنات نیز اشاره شده، در کتیبه سارگون دوم، پادشاه آشور است که در سال 714 قبل از میلاد، ضمن لشکرکشی خود به اورارتو، شهری در شمال غربی دریاچه ارومیه را مورد تهاجم قرار داد و با دستیابی به کانال آبیاری شهر و مسدود کردن آن، شهر را به تصرف خود درآورد. دوران هخامنشیان به خصوص در زمان داریوش اول، اوج شکوفایی حفر کاریز در سرتاسر فلات ایران به شمار میرود و در زمان اشکانیان و ساسانیان نیز توجه به استفاده از آبهای زیرزمینی وجود داشته است.
آیا این گفته درست است که ایرانیان اولین سازنده قنات بودند؟
در سالهای اخیر، چینیها ادعا کردهاند که قنات یا کاریز اختراع آنان و چین، خاستگاه قنات است و این فن دستیابی به آب زیرزمینی، از کشور آنها به سایر کشورهای جهان انتشار یافته است. اما زندهیاد، استاد پرویز کردوانی با استفاده از منابع خارجی و به ویژه کتاب آقای هنری گوبلو، که یک آبشناس فرانسوی بوده و 20 سال در ایران در مورد قنات تحقیق کرده طی نوشتن مقالهای ثابت میکند که قنات اختراع ایرانیان است و دهها قرن هم قدمت دارد؛ درحالیکه چینیها فن حفر قنات را حدود 200 سال پیش، از ایرانیان آموختهاند.
قناتی که گوبلو به آن اشاره میکند همان کارایی امروز را داشته است؟
گوبلو معتقد است که کاریز ابتدا یک فن مخصوص آبیاری نبوده، بلکه بهطور کامل از تکنیک معدن نشأت گرفته و هدف از احداث آن، جمعآوری آبهای زیرزمینی به هنگام حفر معادن بوده است. اگر چه در کشور ما و در هزارهی دوم ق.م. از معادن مس و احتمالا روی موجود در کوههای زاگرس، بهرهبرداری شده است اما این نظر گوبلو چندان علمی به نظر نمیآید.
نخستین قنات در کجا حفر شده است؟
بنابر برخی شواهد و شکل حفر میلههای قنات، میتوان (قنات خویدک) در استان یزد را اولین قنات جهان یا حداقل یکی از اولینها و کهنترین قنوات دنیا دانست. این سازه باستانی که حدود ۳۰۰۰ سال قدمت دارد تا ۵۰ سال قبل، اراضی کشاورزی روستای خویدک را سیراب میکرد. دلیل دیگری که این گفته را تا حدی تایید میکند، عبور قناتهای دیگر از روی قنات خویدک است و در گذشته این یک قانون بوده که قناتهای جدیدتر نمیتوانند از زیر قنات قدیمیتر عبور کنند و به نوعی آب دیگری را بکشند؛ این در حالیست که قنات خویدک، زهکش قنوات دیگری است که از این مسیر عبور میکنند.
ساخت قنات تا چه زمانی ادامه داشته است؟
با توجه به گزارشاتی که از مناطق خشک و کویری کشور بهدست آمده، حفر قنات همچنان در آن مناطق ادامه دارد و بهطور قطع از تجهیزات مدرنتری برای حفر میلهها و گالری قناتها استفاده مینمایند. همچنین در زمان قاجار، بسیاری از نیازهای شرب و کشاورزی مردمان شهر و روستا، به کمک حفر و بهرهبرداری از قنات، مرتفع میشده است.
با وجود سیستمهای مدرن امروزی، آیا قناتها هنوز هم کارایی دارند؟
امروزه بهرهبرداری از این سازهی آبی با مهندسی شگفتانگیز، بسیار کمتر شده و متاسفانه با تصویب قانون حفر چاه به جای قنات، برای قناتهای بایر و همچنین احداث سدهای متعدد در اطراف قناتها، آسیبهای جدیای به قنات وارد آمد و اکثر قناتها حتی عمدا توسط بهرهبرداران آن خشک شدند؛ در حالیکه باید به این موضوع توجه داشت، محو قناتها که نماد مدیریت هوشمندانه آب در ایران زمین هستند، تنها از بین رفتن و نابود شدن یک شیوه بهرهبرداری از آب نیست، بلکه محو یک فرهنگ است و نباید اجازه دهیم که قناتها از بین بروند و باید آنها را با هر تدبیری که هست حفظ کرد زیرا با خشکیدن قناتها، گسترش پهنههای کویری را از یک طرف و افزایش احداث چاههای غیرمجاز را از طرف دیگر شاهد خواهیم بود.
اگر موافقید به قناتهای قزوین بپردازیم؛ ساخت قنات در قزوین به چه دورهای میرسد؟
نخستین قنات را در شهر قزوین، حمزهبنالیع، که از جانب سلطان محمود سبکتکین به فرمانداری آنجا گمارده شده بود احداث کرد. پس از آن تا اوایل قرن هفتم، بنا به گفتهی صاحب التدوین، قناتهای دیگری در قزوین احداث شدند که مهمترین آنها عبارت بودند از: طیفوریه، طرخانیه، مطابادیه، خمار تاشیه، وزارریه، سیدیه، خاتونیه، و قنات صاحب حسن. حمدا… مستوفی نیز در اواسط قرن هشتم در کتاب تاریخ گزیده، برای قزوین هشت قنات را نام برده است که عبارتند از: قنات حمزه بن السیع، طیفوری، زویاری، سیدی، خاتونی، خمارتاشی، صاحبی و ملکی. برخی از قناتهای قزوین دایر و بعضی نیمه دایر و تعداد زیادی هم خشک و بایر شدهاند.
آیا قنات شاخصی در قزوین داریم که دارای اهمیت ویژهای باشد؟
یکی از قناتهای تاریخی و منحصر بهفرد کشور، قنات باستانی فضلعلیخان است که بخش مهمی از آن در روستای رادکان، از توابع بخش خرمدشت شهرستان تاکستان واقع شده است که تا چندی پیش بخشی از آب مورد نیاز کشاورزان را تامین کرده و هم اکنون به دلیل احداث سد کینهورس و در ادامه عدم لایروبی و مرمت، آبدهی نداشته و بدون استفاده مانده است.
دلیل اهمیت قنات فضلعلیخان چیست؟
قنات فضلعلیخان بهصورت سنتی ساخته شده است. به طوریکه در دیوارهها و سقف این قنات از خشتهای ساروجی و در کف آن از سنگهای کوهی استفاده شده که علاوه بر افزایش استحکام موجب جلوگیری از هدر رفت آب انتقالی و خنک ماندن آب گردیده است. طبق گفتههای پروفسور بهنیا، قنات رادکان تنها قنات با سازهی دو لایه در جهان است که با تکنولوژی هیدروفرش و سقف آن با معماری آجری ضربدری ساخته شده است.
ضمن تشکر از همراهی شما؛ در خاتمه بگویید این قنات چند سال قدمت دارد و آیا میتوان برای آن کارایی گردشگری در نظر گرفت؟
طی بررسیهای انجام شده وجود قنات باستانی با قدمتی حدود 2000 سال در منطقه تاکستان، علاوه بر تامین بخش قابل توجهی از آب مورد نیاز کشاورزان و کمک به احیای منابع آبهای زیرزمینی، به لحاظ گردشگری نیز حائز اهمیت بوده و میتواند در چشمانداز توسعه منطقه و ایجاد اشتغال و درآمدزایی، نقش و جایگاه مهمی داشته باشد. پس از چندین سال تلاش، قنات فضلعلیخان روستای رادکان، در دی ماه سال 1400 به ثبت ملی رسید. در ادامه با همت کارگروه سازههای آبی کمیته منطقهای آبیاری و زهکشی قزوین و با مسئولیت اینجانب، تفاهمنامهای با مرکز بینالمللی قنات و سازههای تاریخی آبی یزد منعقد و مقرر شد که به زودی فاز مطالعاتی مرمت و احیا قنات مذکور، شروع شود.
