قرض‌الحسنه‌؛ مفهوم یا ابزار

حمید سرپرست

 قرض‌الحسنه یک مفهوم دینی و مذهبی است که ضمن بهره‌مندی از آیات قرآنی و روایات اسلامی در جامعه امروز به واسطه فعالیت بانک قرض‌الحسنه مهر ایران به عنوان نخستین بانک قرض‌الحسنه در کشور ابعاد کارکردی نیز به خود گرفته است به طوری‌که واژه قرض‌الحسنه در ذهن بیشتر افراد جامعه فارغ از مفهوم دینی و مذهبی، به مصادیقی چون صندوق‌های قرض‌الحسنه خانگی یا سازمانی و بانک‌های قرض‌الحسنه می‌رسد.

ـ قرض‌الحسنه به عنوان یک مفهوم

قرض‌‌الحسنه یک مفهوم و اصطلاح فقهی رایج و یکی از اصول مهم در جامعه اسلامی تحت حاکمیت ارزش‌های اسلامی است. قرض در لغت به معنای بریدن، قطع و جداسازی است و مقراض در زبان عربی به قیچی اطلاق می‌شود. کلمه قرض و مشتقات آن در قرآن کریم 12 بار در 5 سوره مختلف و 6 آیه (بقره 245، مزمل 20، حدید 11، 18، تغابن 17، مائده 12) تکرار شده است. در اهمیت قرض‌الحسنه همین بس که در سوره مزمل آیه 20 خداوند بعد از توصیه به نماز و پرداخت زکات، قرض‌الحسنه را توصیه نموده و آن را قرض به خود توصیف نموده که پاداش چند برابری برای آن در نظر گرفته است. نماز به عنوان نماد عبودیت فردی و زکات به عنوان نماد عبودیت اجتماعی و قرض‌الحسنه به عنوان نماد تعاون و همیاری در یک آیه در کنار هم توصیه شده است.

تعداد تکرار کلمه قرض در قرآن:

یُقْرِضُ‌ 2

قَرْضاً 6

أَقْرَضْتُمُ‌ 1

تَقْرِضُهُمْ‌ 1

أَقْرَضُوا 1

تُقْرِضُوا 1

اصل قرض‌الحسنه (وام دادن بدون سود) که در قرآن و زندگی امامان (ع) توجه ویژه‌ای به آن شده است نوعی از قرض است که ویژگی‌هایی چون حلال بودن مال، بدون منت، بدون ریا، با حفظ حرمت قرض گیرنده، به قصد پاداش الهی، فاقد شرط و با اولویت افراد نیازمند و امکان ارایه مهلت در بازپرداخت به قرض گیرنده را با خود به همراه داشته باشد. در مقابل آیات قرض‌الحسنه که خداوند قرض‌الحسنه را مصداق قرض به خود دانسته و وعده چند برابر نمودن آن را داده است؛ آیات متعددی بر حرمت ربا تاکید داشته به شکلی که ربا را اعلام جنگ با خدا و رسول برشمرده است. (بقره 275 الی 279، آل عمران 130 و 131، نسا 160 و 161)

احادیث و روایات متعددی نیز درباره قرض‌الحسنه بیان شده است که در کتاب پول‌های بهشتی به چهل حدیث درباره قرض‌الحسنه اشاره شده است. روایت معروفی از پیامبر اکرم نقل شده که: شبی که به معراج برده شدم این نوشته را بر در بهشت دیدم: «اَلصَّدَقَهُ بِعَشْرِ اَمْثالِها وَالْقَرْضُ‌بِثَمانِیَهَ عَشَر؛ صدقه ده برابر و قرض‌الحسنه هیجده برابر پاداش دارد.» (بحار الانوار محمد باقر مجلسی ج 103 ص 139)

در واقع اسلام برای افراد نیازمندی که توان بازپرداخت قرض را ندارند صدقه و برای افرادی که توان و امکان بازپرداخت دارند قرض‌الحسنه را به عنوان راهکار پیشنهاد داده است.

ـ قرض الحسنه در نگاه تاریخی

قرض الحسنه به عنوان یک رفتار اقتصادی برگرفته از ارزش‌های دینی و جایگزین ربا، یک شیوه تامین مالی financing   است که از جهت فقهی و حقوقی تحت عقد قرض با فعالیت اولین صندوق‌ها گسترش یافت. اولین صندوق در سال 1317 با تاسیس “صندوق سرمایه‌گذاری اثنی‌عشری” شروع به کار کرد و در ادامه صندوق‌های فردی، خانوادگی، صنفی، موسسه‌های قرض‌الحسنه و بانک‌های قرض‌الحسنه به تدریج شکل گرفت.

ریشه صندوق‌های قرض‌الحسنه نیز به دهه 40 و تاسیس اولین صندوق به نام صندوق ذخیره جاوید در سال 1345 در مسجد لرزاده میدان خراسان تهران برمی‌گردد. موسسان همین صندوق بعد از انقلاب ایده تاسیس بانک اسلامی را ارایه نمودند که در نهایت منجر به تاسیس سازمانی به نام سازمان اقتصاد اسلامی شد تا در کنار بانک‌ها، قرض‌الحسنه را در میدان عمل به اجرا درآورد. صندوق‌های قرض‌الحسنه که در ابتدای دهه 60 به تعداد 350 صندوق فعال بود در انتهای این دهه به بیش از 6000 صندوق نیز رسیده بود که البته فعالیت آنها چالش‌هایی را نیز با خود به همراه داشت. از آنجا که اکثر این صندوق‌ها با نام ائمه اطهار فعالیت می‌نمودند انحراف آنها هم از جنبه اقتصادی و هم از جنبه دینی و ایمانی آسیب‌زا بود. این موضوع ماموریت بانک مرکزی را برای نظارت بر عملکرد این صندوق‌ها بیش از پیش مورد توجه قرار داد و در تاریخ 24/10/1367 مقررات صندوق‌ها در دستور کار شورای پول و اعتبار قرار گرفت.

در نگاه تاریخی به مفهوم قرض‌الحسنه در ایران دیده می‌شود که سه ماه پس از پیروزی انقلاب و با هدف سوق دادن فعالیت‏های بانکی در جهت اسلامی شدن شورای پول و اعتبار در 3/10/1358 اقدام به حذف بهره از نظام بانکی نمود. قانون عملیات بانکی بدون ربا نیز که در تاریخ 08/06/1362 به تصویب مجلس رسیده بود پس از تأیید شورای نگهبان مبنی بر موافقت آن با احکام شرع اسلام از ابتدای سال 1363 به مورد اجرا درآمد. اما نقطه عطف فعالیت‌های قرض‌الحسنه با تاسیس اولین بانک تخصصی قرض‌الحسنه در کشور به نام بانک قرض‌الحسنه مهر ایران در 22 آذر 1386 اتفاق افتاد. بانکی که با مجوز شورای اقتصاد و سرمایه اولیه 15 هزار میلیارد ریال و با سهامداری 10 بانک بزرگ کشور با هدف تمرکز کلیه فعالیت‌های قرض‌الحسنه در این بانک ایجاد شد.

ـ قرض‌الحسنه به عنوان یک ابزار

در حال حاضر بررسی مفهوم قرض الحسنه در میدان عمل با عملکرد بانک‌های قرض‌الحسنه عجین شده است. بانک قرض‌الحسنه مهر ایران به عنوان اولین بانک تخصصی قرض‌الحسنه با سابقه 15 سال فعالیت و بانک رسالت با قدمت10 ساله در کشور باتجربه فعالیت صندوق‌ها و چالش‌های آنان، به عنوان بازیگران مهم در عرصه خدمات پولی و مالی به شمار می‌روند به طوری‌که سهم 5/3  درصدی از منابع بانکی کشور را در اختیار داشته و در میان بانک‌های باسابقه کشور با سبد خدمات متنوع توانسته است در میان 8 بانک بزرگ کشور از نظر حجم منابع در اختیار قرار گیرد.

بانک قرض‌الحسنه مهر ایران با 5/13 میلیون نفر مشتری در کشور، سهم 3/2 درصدی منابع بانکی و ارایه وام قرض‌الحسنه به بیش از 3 میلیون نفر در کشور با متوسط وام 30 میلیون تومانی و ورود 9000 افتتاح حساب جدید روزانه در این بانک؛ نقش پررنگ و بسزایی در خروج مفهوم قرض‌الحسنه از یک مفهوم انتزاعی به یک ابزار کاربردی در جامعه داشته است. اقدامات این بانک در حوزه‌های مختلف نظیر حذف کاغذ از سیستم بانکی، افتتاح حساب آنلاین و ارایه تسهیلات آنلاین، توثیق سهام، ارایه تسهیلات بدون ضامن، اقدامات حوزه مسئولیت اجتماعی این بانک، اقدام به برگزاری نخستین جشنواره ملی، فرهنگی و هنری قرض‌الحسنه و افتخارات ملی و بین‌المللی این بانک در زمینه کمترین میزان مطالبات غیرجاری بانکی در کشور، کسب جایگاه سوم در بین بانک‌های اسلامی جهان در سال 2018، قرار گرفتن در لیست 10 بانک اسلامی برتر دنیا در سال 2019، جایزه نخبه اقتصادی جهان اسلام و قرارگرفتن در بین1000 بانک برتر دنیا براساس گزارش نشریه تخصصی بنکر در سال 2022 نشان‌دهنده عملکرد مطلوب این بانک و آینده درخشان قرض‌الحسنه به عنوان یک مفهوم دینی در جامعه است.

در این مسیر، پررنگ‌تر شدن نقش حمایتی بانک مرکزی با اقداماتی چون تغییر در نرخ ذخیره قانونی بانک‌های قرض‌الحسنه، تغییر نرخ اضافه برداشت از بانک مرکزی، کفایت سرمایه و نرخ نکول و صدور مجوزهای انجام عملیات بانکی متنوع نظیر خرید دین، ارایه ضمانت‌نامه‌های بانکی، مرابحه، صکوک قرض‌الحسنه، ایجاد بازار پولی بین بانکی قرض‌الحسنه و نقش سازمان‌های دولتی و خصوصی مذهبی نظیر سازمان تبلیغات، اوقاف، حج و زیارت و … با تمرکز فعالیت‌های مالی خود در این بانک و مسئولیت خطیر نهادهای متولی فرهنگ نظیر صدا و سیما، آموزش و پرورش، ارشاد اسلامی، حوزه هنری و مساجد در اشاعه ی فرهنگ قرض‌الحسنه و انعکاس اقدامات و اثرات فعالیت این بانک در کشور بی‌شک به تقویت نهال قرض‌الحسنه در کشور کمک شایانی خواهد نمود.