ضرورت تاسیس وزارت آب و آبخیزداری

وحید حاج سعیدی

شیر آب را باز می‌کند و روی سقف و شیشه خودرو نگه می‌دارد تا به قول خوش بدنه خودرو خیس بخورد! بعد کفپوش‌ها را خارج می‌کند و آنها را کف مالی می‌کند. سپس با تی کف‌مالی شده بدنه ماشین را چندین بار می‌کشد و در تمام طول این مدت شیر آب باز است و آب تصفیه شده روی موزاییک رژه می‌رود. در ادامه شیلنگ را از روی زمین برمی‌دارد و به آبکشی ماشین مشغول می‌شود. البته این پایان شوخی با آب نیست و بعد از شست‌وشوی خودرو، شستن کف حیاط و آبیاری درختان آغاز می‌شود!

مشاهده صحنه‌هایی مشابه ماجرای فوق، در شهرها و روستاها چندان بعید نیست و تقریبا اکثر خانواده‌های ایرانی در طول روز مبادرت به استفاده از آب برای امور خارج از مصرف روزانه و نیاز حیاتی می‌کنند. در حقیقت واژه بحران، تنش، چالش، معضل، مساله، گرفتاری یا هر نام دیگری که بر ماجرای کم‌آبی بگذاریم چیزی از دوز بی‌توجهی و جدی نگرفتن مقوله کمبود آب توسط شهروندان نمی‌کاهد و تا زمانی که برنامه‌ای اصولی دارای لایه‌ها و ریزمولفه‌های کوتاه‌مدت، میان‌مدت و بلندمدت طراحی نشود، همچنان شاهد مصرف بی‌رویه و غیرمسئولانه آب در بخش خانگی، کشاورزی و صنعت خواهیم بود.

البته این داستان تنها متوجه مردم و کشاورزان و صنعتگران نیست و مسئولان و دست‌اندرکاران حوزه آب نیز به نیکی می‌دانند که هدررفت آب به واسطه شبکه فرسوده آبرسانی چه میزان است و یا نداشتن برنامه هدفمند برای کشت محصولات کشاورزی و احداث کارخانجات و صنایع آب بر در دل کویر، چه بلایی بر سر منابع و سفره‌های زیرزمینی آورده است.

آب هست؛ چرا اصرار دارید کم هست؟!

بی‌تردید در هیچ جای دنیا شستشوی خودرو و حیاط و فرش یا تامین آب مورد نیاز سرویس بهداشتی با آب تصفیه شده صورت نمی‌گیرد و ما تنها کشوری هستیم که آب تصفیه شده را برای امور بسیار سطحی و ابتدایی هدر می‌دهیم. بر همین پیوست مادامی که با باز کردن شیر آب، مایه حیات روان می‌شود، دغدغه‌ای برای مصرف هوشمندانه آب احساس نمی‌شود و افراد بین پر کردن کتری یک لیتری و سماور 4 لیتری و استخری 10 هزار لیتری تفاوتی قائل نیستند!

ناگفته نماند این حجم از آبی که در مصارف خانگی حیف و میل می‌شود در مقایسه با آب مورد نیاز کشاورزی و صنعت بسیار ناچیز است و رقمی به حساب نمی‌آید. در واقع چالش کمبود آب دارای ریشه‌ها و باگ‌های زیرزمینی و رو زمینی متعددی است که اصلاح این ساختار و کلاف سردرگم نیازمند مدیریتی هوشمندانه و دلسوزانه دارد و مادامی که وزارت‌های نیرو، جهاد کشاورزی، شرکت مدیریت منایع آب ایران، سازمان منابع طبیعی و … توپ کم‌کاری و سوء‌مدیریت در حل چالش آب را گردن یکدیگر می‌اندازند، حکایت همچنان باقی‌ست!

سدسازی و انتقال آب از حوضه‌ای به حوضه‌ی دیگر

احداث سدهای بزرگ و غول‌پیکر بدون کلان‌نگری، توجه به آبخیزداری و ارزیابی‌های زیست‌محیطی یکی از دلایل اصلی بروز چالش آب در کشور هستند که با بر هم زدن توازن زیست‌محیطی، باعث نابودی سفره‌های زیرزمینی و بروز چالش‌های دیگری نظیر فرونشست زمین، خشک شدن دریاچه‌ها و تالاب‌ها، چشمه‌ها، رودها و … شده است.

در حالی که ایرانیان‌ عصر باستان در ۳۰۰۰ سال قبل و با ابداع قنات منطقی‌ترین و ایمن‌ترین شیوه آبرسانی را به جهانیان هدیه نمودند، امروزه به تأسی از کشورهای غربی و به عبارت دیگر به‌دلیل اتکا به منابع آب سدهای بزرگ و غول‌پیکر فاقد کلان‌نگری، آبخیزداری و ارزیابی‌های محیط زیستی در تنگنای بحران‌های کمی و کیفی منابع آب گرفتار شده‌ایم.

بی‌تردید افراط در انتقال آب‌های حوضه‌ای به حوضه دیگر در درازمدت موجبات نابودی محیط زیست آب‌زیان داخل رودخانه‌ها، حیات وحش و محیط زیست طبیعی حاشیه رودخانه‌ها و جنگل‌ها را فراهم می‌آورد.

آسیاب آبی در دل کویر!

چالش کمبود آب متولیان و همدستان دیگری در صنعت و کشاورزی نیز دارد. اصرار بر احداث کارخانجاتی چون فولاد و ذوب‌آهن و امثالهم در دل کویر به دلایل سیاسی و غیرسیاسی از یک سو و نبود برنامه مدون کشت‌های جایگزین در بحث کشاورزی از سوی دیگر باعث شده تا هدررفت آب به اوج برسد و با وجود چنین خسرانی باز هم اصرار در ادامه این رویه به ویژه در صنعت دیده می‌شود. کار تا جایی از خرک در رفته که اگر کسی پیشنهاد ساخت آسیاب آبی بدهد باز هم نمایندگان استان‌های کویری پیشتاز هستند و برای کسب مجوز احداث آسیاب آبی در استانشان خیز برمی‌دارند!

احیای قنات؛ بازگشایی رگ‌های خشکیده حیات!

بحران آب در سال‌های اخیر جدی‌تر و هراسناک‌تر از آن‌ است‌ که بتوان آن ‌را نادیده انگاشت. بدون تردید باید اذعان داشت با وجود توسعه صنایع مختلف در دنیا و استفاده از شیوه‌های نوین در انتقال آب و انرژی، انتقال هوشمندانه آب از طریق قنات همواره به‌عنوان یک راهکار ارزان و موفق باید مورد توجه و مداقه قرار گیرد. استفاده از نیروی ثقل جهت انتقال آب، عدم نیاز به انرژی و مراقبت شبانه‌روزی، دائمی‌بودن جریان آب، احتمال کمتر آلودگی آب قنات به ‌نسبت آب‌های سطحی، ارزانی آب قنات و بومی‌بودن دانش فنی آن، از مزایای استفاده از قنات‌ها هستند که در مقایسه‌ با طرح‌های سوفسطایی و پرهزینه‌ای نظیر انتقال آب دریا یا شیرین‌کردن آب‌های شور بسیار منطقی و مقرون‌ به‌صرفه است. هرچند احداث چاه‌های غیرمجاز در طول سال‌های اخیر، حیات قنات‌ها را با مشکلات جدی مواجه ساخته‌اند، ولی باید اشاره کرد هنوز هم قنات‌ها در صنعت آبی کشور حرف‌های زیادی برای گفتن دارند و با جلوگیری از احداث چاه‌های جدید و مسدودکردن چاه‌های غیرمجاز می‌توان، گام‌های موثری در احیای قنات‌ها برداشت. در حقیقت با توجه ‌به شرایط اقلیمی و هیدروژئولوژیک و توپوگرافیک هر منطقه، مشخصات سفره‌های آب‌دار و ظرفیت آب‌دهی آنها و با ‌در نظر گرفتن ملاحظات کشاورزی و باغداری و رویکردهای اقتصادی هر منطقه از ظرفیت نهفته قنات‌ها در انتقال آب استفاده کرد تا علاوه ‌بر افزایش میزان کارایی منابع آب زیرزمینی با رعایت مصالح زیست‌محیطی، زمینه برای جلوگیری از هدر‌رفت آب فراهم؛ و چشم‌انداز روشنی برای آینده آبی کشور رقم زده شود.

تاسیس وزارت آب و آبخیزداری

آنچه مسلم است حکمرانی بر آب و مقولات وابسته نظیر آبخیزداری و آبخوان‌داری، حفر چاه، بهره‌برداری، احیای قنوات، پیش بینی و مدیریت ریسک خشکسالی، پیگیری آب شیرین‌کن در استان‌های خشک و … با استفاده از ابزارهای مدیریتی در رسیدن به اهدافی همچون تنظیم تخصیص و بهبود وضعیت برداشت و بهره‌‌‌برداری منابع آب، پیشگیری از هدررفت منابع آبی و … نیازمند یک تولیت مستقل است.

شاید تاسیس «وزارت آب و آبخیزداری» و تمرکز یک مجموعه واحد بر مقوله آب را بتوان یک راهکار هدفمند برای حل چالش کم آبی قلمداد کرد. واگرایی و موازی‌کاری برخی وزارتخانه‌های متولی مرتبط با آب و عدم پذیرش مسئولیت همین نهاد ها در زمان بروز بحران، سپردن تولیت مقوله آب را به یک وزارتخانه مستقل را بیش از پیش ضروری می‌نماید. شاید فردا دیر باشد.