شکوهی به اغما رفته

رومینا اسماعیلی‌پور

سرا در بازارهای قدیمی ایران در واقع کاروانسرایی است که برای معاملات تجاری عمده کارایی دارد. سراهای بازار معمولاً به صورت یک حیاط مرکزی و حجره‌هایی پیرامون آن طراحی می‌شدند. این حجره‌ها اغلب تجارت‌خانه بازرگانان بود که در آن خرده فروشی انجام نمی‌شد بلکه نمونه اجناس در سرای بازار به تجار عرضه می‌شد و در صورت انجام معامله توزیع کالا میان خرده فروشان بازار انجام می‌شد. به همین خاطر بعضاً برخی حجره‌های یک سرا به عنوان انبار مورد استفاده تجار قرار می‌گرفت. در گذشته سرای بازار در مجاورت دروازه ورودی شهر قرار داشت تا کاروان‌های تجاری بتوانند برای فروش کالاهای خود به آنجا مراجعه کنند. ضمن اینکه تفاوت مهم سرای بازار و راسته بازار در امکان تردد حیوانات بود. تنها در سرای بازار حیوانات حق ورود داشتند و در نتیجه حمل بار در سرای بازار به آسانی صورت می‌گرفت.

راسته بازار در واقع بازاری با حجره‌های متعدد پیرامون آن است. این حجره‌ها همان مغازه‌های خرده فروشی بازار هستند که عموم مردم از آنها خرید می‌کنند. منع تردد حیوانات در راسته‌های بازار نیز در واقع به خاطر تأمین آسایش مردم در بازار بود.

کاروانسرای تجاری وزیر

در کتاب مینودر جلد یکم نوشته‌ی سید محمدعلی گلریز آمده ‌است: در قزوین سه نوع کاروانسرا وجود دارد. یکی سراهایی که بازرگانان در آن‌جا به‌ کار بازرگانی می‌پرداختند؛ دیگر کاروانسراهایی که در گذشته مخصوص کاروانیان یا بارفروشان بود و اکنون تبدیل به گاراژ و جایگاه حمل‌ونقل یا وسایل موتوری شده است. سوم کاروانسراهایی که دارای اصطبل بوده و به چهارپایان، گاری یا درشکه و امثال آن اختصاص داشت و اکنون نیز به همان صورت کارایی دارد و یا به منظور دیگری به‌ کار می‌رود. سپس می‌نویسد: سراهای بازرگانی قزوین ده باب است و کاروانسرای وزیری را جزو کاروانسراهای بازرگانی قزوین قرار می‌دهد و ‌می‌گوید: این سرا روبروی درب شرقی قیصریه واقع شده و با سرای رضوی فاصله زیادی ندارد. درب بزرگ آن طرف غرب است و درب دیگری در جانب جنوب بازارچه وزیر قرار دارد که متروک است و هیچ ‌وقت باز نمی‌شود. این بنا تا پیش‌از جنگ جهانی اول دایر بوده است.

شاهکار معماری قاجار در سرای وزیری

از راستای درودگرها در انتهای کاروانسرای سعدالسلطنه که می‌گذرم درست در مقابل ورودی شرقی راسته قیصریه وارد سرای وزیر می‌شوم. فرش‌های قرمز تیره و روشن، تا شده و یا لوله شده روی‌هم انباشته شده‌اند. درب ورودی ‌رنگ  و رو رفته و قسمت‌هایی که فلزکاری روی آن انجام شده بعضاً زنگ زده است.

ارتفاع این درب حدود چهار متر و عرض آن تقریباً دو و نیم متر می‌باشد. کمی جلوتر از درب ورودی فضای صلیبی شکل به چشم می‌خورد که در مرکز آن گنبدی بزرگ با آجرهای فیروزه‌ای رنگ که در زیر غباری از سیاهی مدفون شده‌اند، تزیین شده ‌است‌. در این ‌میان نورگیری به قطر یک متر قرار دارد که به وسیله هشت نورگیر برجسته‌ی کوچک، روشنایی فضای صلیبی شکل را تأمین می‌کند. دور تا دور این فضای صلیبی شکل حجره‌هایی با طاق نماهای هلالی به چشم می‌خورد. روی حجره‌ها نیز طاق نماهای دیگری وجود دارد که حجره‌ها را به ‌صورت دو طبقه درمی‌آورد.

بعد از این فضا وارد حیاط کاروانسرا می‌شوم

تصور این‌که روزگاری این سرا یکی از مراکز بزرگ و مهم تجار قزوینی بوده و اکنون به این حال، فرسوده و ویران ‌شده رها شده برایم کمی دشوار است.

داخل برخی از حجره‌ها کاسبان درحال گفت‌وگو هستند. عده‌ای با فرش‌های پهن شده وسط حجره کلنجار می‌روند. تعداد زیادی از حجره‌های طبقه‌ی پایینی خالی و حجره‌های طبقه‌ی فوقانی ویران‌شده یا وضعیتی رو به تخریب دارد. در کنار دومین سردر که از آن وارد حیاط شدم پله‌ها در راهرویی باریک برای ورود به حجره‌های بالایی در دو طرف سردر تعبیه شده‌اند. از آن که بالا می‌روم گنبدِ سرا رو به خورشید، و تمام حجره‌ها در معرض دیدم قرار می‌گیرد. حجره‌های این طبقه تماماً خالی است. سقف بعضی از حجره‌ها ریخته شده و بیشتر به خرابه شباهت دارد تا کاروانسرا…

بعضی از حجره‌ها توسط مالکان با همان وسایل کهنه و قدیمی رها شده و انگار سال‌هاست که کسی حتی درب آن را هم باز نکرده است. حجره‌های پایینی با ارتفاع یک متر از کف حیاط ساخته شده‌اند. ۶ حجره در شرق و ۶ حجره هم در غرب قرار دارد. ضلع شمالی و جنوبی نیز هر کدام ۵ حجره دارند. امروزه تنها سه ایوان باقی ‌مانده است و ضلع شرقی نیز هیچ ایوانی ندارد.

دورتا دور حجره‌های طبقه‌ی بالا قدم می‌زنم. تمام حجره‌ها طاق‌نما دارند. درب و پنجره ارسیِ حجره‌ها و کاشی‌کاری‌های آبی با تصاویری از صحنه‌های شکار انسان بالدار و نقوش اسلیمی از ساخت بنا در دوران قاجار خبر می‌دهد.

داخل بعضی از حجره‌ها طاق‌نماهای متعدد کوچکی وجود دارد که به ‌صورت طاقچه مورد بهره ‌برداری قرار می‌گرفته است. نگاهی به داخل حجره‌ای که تخریب شده‌ است و درب ورودی آن باز است می‌اندازم. سقف داخلی بعضی از این حجره‌ها که در طبقه‌ی دوم هم قرار گرفته‌اند دارای طاق‌های متعددی است که گاهاً به ۵ تا در یک حجره هم می‌رسد.

این اثر در تاریخ ۲۵ اسفند ۱۳۷۹ با شماره‌ی ثبت ۳۳۱۲ به عنوان یکی از آثار ملی ایران به ثبت رسیده است. در حالی که انتظار می‌رود این مجموعه به عنوان یکی از بناهای تاریخی فاخر مورد بهره‌وری قرار بگیرد؛ اما متاسفانه با سرعت هر چه تمام‌تر در سراشیبی تخریب و فرسایش قرار گرفته است.

سرنوشت سرای وزیری در هاله‌ای از ابهام

بر اساس گفت‌وگوی انجام شده با حسن تقی‌پور، رئیس اداره حقوقی و ثبتی اداره کل اوقاف و امور خیریه استان قزوین مالکیت بنا بر اساس وقف انجام شده متعلق به اداره اوقاف قزوین می‌باشد.

سرقفلی حجره‌ها سال هاست که از تصرف اوقاف خارج شده و به فروش رسیده است.

تقی‌پور درباره‌ی برنامه‌ی مرمت سرای وزیر توضیح می‌دهد: جلسه‌های متعددی برای مرمت و بازسازی مجموعه تشکیل شده ولی احیای این مجموعه به سرمایه‌ی گسترده‌ای نیاز دارد. در حالی که اجاره‌ی سرقفلی هر حجره حتی به ۲۰۰ تومان هم نمی‌رسد. در حال حاضر هزینه‌ی مرمت هر حجره بودجه‌ای نزدیک به ۱۰۰ میلیون را به خود اختصاص می‌دهد.

از آنجایی که سرای وزیر به ثبت ملی رسیده است برای احیا و مرمت آن نیاز به مشارکت ۳ دستگاه یعنی اداره‌ی اوقاف، اداره‌ی میراث فرهنگی و گردشگری استان و مالکین شخصی است.

تقی‌پور ادامه می دهد: در بحث مصالح مورد نیاز، ما به همکاری میراث فرهنگی نیاز داریم از طرفی دیگر به دلیل اینکه عرصه و اعیان برعهده‌ی اوقاف است مسئله‌ی عمرانی مجموعه برعهده‌ی اداره‌ی اوقاف قرار می‌گیرد.

تقی‌پور تاکید می‌کند: اگر صاحبین سرقفلی حجره‌ها حاضر به تامین مخارج مرمت مجموعه نشوند باید سرقفلی حجره‌ها توسط بخش خصوصی خریداری شود تا بودجه‌ی لازم برای بازسازی سرای وزیر تامین گردد. اما مرمت سرای وزیر دیر یا زود باید اتفاق بیوفتد و بنا به اینکه این سرا یکی از آثار تاریخی مهم شهر قزوین محسوب می‌شود باید توجه جدی‌تری برای حفظ و نگهداری آن صورت بگیرد.

از سرای وزیر که خارج می‌شوم شکوهی از بنایی عظیم را به چشم می‌بینم که در هیاهوی بازار به اغما فرو رفته است و تا مرگ قطعی آن زمان زیادی باقی نمانده است.