سگزآباد، تپه‌ای به قدمت هزاران سال زندگی
- شناسه خبر: 31145
- تاریخ و زمان ارسال: 8 اسفند 1402 ساعت 07:30
- بازدید :
رومینا اسماعیلی‌پور
ورود وسایل نقلیه به محوطه آثار باستانی ممنوع است.
در حدود ۷ کیلومتری شهر سگزآباد از توابع شهرستان بوئین‌زهرا در دشت قزوین، تپه‌ای با همین نام «سگزآباد» و معروف به قره تپه وجود دارد.
تپه‌ای که باستان شناسان قدمت آن را به چهار دوره فرهنگی با تاریخ نسبی ۲۲۰۰ـ۵۰۰ ق.م تخمین زده‌اند.
حفاری‌های غیرمجاز، تپهی سگزآباد را نابود کردند.
به محض ورود با حفاری‌های غیرمجازی مواجه می‌شوم که به راحتی در منطقه قابل رویت هستند. این حفاری‌ها به طرز تأسف‌آوری منجر به تخریب این تپه باستانی شده است؛ به طوری که از ابتدای مطالعات باستانشناسی مربوطه، اصلی‌‌ترین مشکل بر سر راه باستان‌شناسان بوده و خواهد ماند. به نظر می‌رسد در نتیجه زلزله سال ۱۳۴۱ خورشیدی بوئین‌زهرا که منجر به فلج شدن اقتصاد ساکنان منطقه گشت؛ مردم روی به حفر این محوطه جهت دستیابی به اشیاء قیمتی نمودند. همچنین درپی بروز این زلزله، کارشناسان خارجی که ظاهراً به قصد کمک‌رسانی به منطقه آمده بودند در اصل خریداران عتیقه بوده و لذا این امر در گسترش حفاری، جهت قاچاق در محوطه‌‌هایی مانند سگزآباد بسیار اتفاق افتاده است.
حفاران غیرقانونی برای به دست آوردن اشیا عتیقه نه تنها هزاران گودال عمودی حفر کردند؛ بلکه از عمق این چاله‌ها راهروهای افقی نیز ایجاد کرده‌اند؛ با این دست از اقدامات، یک جای دست نخورده در تپهی سگزآباد به جای نمانده و بخش زیادی از لایه‌ی زمانی مختلف را از بین برده‌اند.
معماری استوار تپه باستانی سگزآباد
سگزآباد مساحتی در حدود ۱۲۵۰۰۰ مترمربع دارد که از هر طرف، از فاصله تقریباً ۷ کیلومتر قابل رویت است. مجموعه‌ی این تپه‌های باستانی به صورت برآمدگی تیره رنگ از سطح دشت بالا آمده است.
شیب تپه در شمال نسبت به ۳ جهت دیگر تندتر و در جنوب، شیب آن کاملاً ملایم است. شکل ظاهری تپه بیضی است که قطر بزرگ‌‌تر آن در امتداد شمال شرقی و جنوب غربی کشیده شده است.
وارد محوطه‌ی تپه که می‌شوم و برای بازدید نگاه دقیق‌تری به اطراف می‌اندازم با تکه‌های خورد شده‌ی ریز و درشت سفال که روی و یا زیر خاک قرار گرفته مواجه می‌شوم.
تعداد این دست از سفال‌های خورد شده نه تنها کم نیست بلکه به نظرم زیاد و عجیب می‌رسد.
روی برخی از آن‌ها طرح و نگاره‌هایی به شکل تنه‌ی درختان، اشکال هندسی با رنگ‌آمیزی و در برخی تکه‌های دیگر، نقوش برجسته با خط‌های مورب دیده می‌شود.
بعدها که به اسناد موجود از این تپه نگاهی می‌اندازم به تصاویر سفال‌های جمع‌آوری شده از این منطقه بر می‌خورم که دقیقا همین اشکال و شمایل را دارند و مطمئن می‌شوم که سفال‌های در حال حاضر موجود در تپه، قدمتی چند هزار ساله دارند!
علاوه بر سفال، استخوان‌های ریز و درشت بسیاری در جای‌جای تپه، بر ردی خاک و یا در لایه‌به‌لایه‌ی دیواره‌های آن به شکل مدفون شده وجود دارد.
علت را از یکی از تاریخ‌شناسان که جویا می‌شوم پاسخ می‌دهد: ترکیب استخوان حیوانات با ملات مورد نیاز برای ساخت سرپناه انسانی روشی رایج بوده. به علاوه کار جهت افزایش استحکام بنا بسیار موثر واقع می‌شده است.
در قسمت‌هایی از تپه که زیر آن مانند اتاقک‌هایی خالی است؛ حجم قابل توجهی سنگ قرار گرفته است که بیشتر به سنگ‌های رودخانه‌ای شباهت دارد. طبق حدس و گمان‌های پیش آمده به نظر می‌رسد از این سنگ‌ها نیز برای استحکام سقف مناطق مسکونی استفاده می‌شده است. البته این که چنین سنگ‌هایی چگونه از کف رودخانه به این نقطه حمل شده‌اند خود جای سوال دارد. گمان می‌رود رودخانه یا منبع آبی در نزدیکی این محوطه وجود داشته و یا انسان‌های آن دوران به ابزارهای پیشرفته‌ای جهت حمل مصالح سنگین دست یافته بودند!
کاوش‌های تپه تاریخی سگزآباد
بنابر گفته‌های دکتر کمال‌الدین نیک‌نامی قبل از شروع کاوش‌های باستانشناسی دانشگاه تهران، دو هیات بلژیکی و ژاپنی به طور جداگانه هر یک به مدت یکی دو هفته در این منطقه به کاوش پرداختند.
در سال ۱۳۴۷ آقای امیر ماهانی رئیس وقت اداره فرهنگ و هنر قزوین همزمان با بررسی‌های خود در دشت قزوین اقدام به کاوش ۲ ترانشه در تپه سگزآباد نموده و از مردادماه سال ۱۳۴۹ سلسله پژوهش‌های باستانشناسی دانشگاه تهران در دشت قزوین آغاز می‌شود که تا سال ۱۳۵۶ ادامه می‌یابد. درطی این سال‌ها به طور کلی ۸ فصل در تپه سگزآباد کاوش انجام یافته است.
دکتر حسن طلایی در سال ۱۳۵۵ طی کاوش در این محوطه به لایه نگاری طبقات استقراری عصر آهن پرداخت و بقایای معماری مربوط به عصر آهن یک را نمایان کرد.
حسن طلایی اولین کاوش‌های بعد از انقلاب را در محوطه مذکور در سال‌های ۱۳۷۵ تا ۱۳۷۸ انجام داد که منجر به نمایان شدن بقایای معماری عصر برنز جدید شده است.
سگزآباد از قدیمی‌ترین نقاط یکجانشینی فلات ایران
به دلیل وجود سفال‌های متنوع خاکستری، قرمز، نخودی، دود زده، نارنجی و تا حدودی منقوش در تمام لایه‌های استقراری سگزآباد، نمی‌‌توان به طور قانع‌‌کننده‌ای بر اساس گونه‌‌شناسی سفال، دوره‌های گوناگون استقراری تپه سگزآباد را مشخص کرد. همچنین این محوطه از معدود محوطه‌های استقراری است که لایه‌های عصر آهن و برنز را در خود گنجانده و از همه مهم‌‌تر، دوره انتقال بین این دو دوره را دارد.
علاوه بر این، آثاری که باستان‌شناسان موفق به کشف آن در سگزآباد شده‌اند از حکومت مادها تا عصر هخامنشیان در این منطقه خبر می‌دهد.
به همین خاطر به نظر می‌رسد که این تپه جزو قدیمی‌ترین نقاط فلات ایران از لحاظ سکونت و یکجانشینی بشر بوده است.
چگونگی یکجانشینی در دشت قزوین
دکتر خدا کرم مظاهری در تحقیقات خود از این منطقه اشاره می‌کند: این محوطه باستانی به دلیل موقعیت جغرافیایی و زمین‌‌شناسی اقتصادی در ناحیه‌ای واقع است که منابع اولیه مورد نیاز جهت فلزکاری در اطراف آن به وضوح انباشته شده بود.
نشانه‌‌های استفاده اولیه از این منابع معدنی فلزی در حدود ۴ هزار سال قبل از استقرار سکونت در این محل و در کنار آن در تپه زاغه مشاهده می‌شود.
در دوره‌های بعدی مردمان ساکن دشت قزوین در استفاده از فلز به پیشرفت بسیار مهمی دست پیدا کردند. ساکنان تپهی سگزآباد در دوره‌های اولیه استقرار، به تولید اشیاء فلزی پرداخته و با پیشرفت صنعت فلزکاری در حدود ۱۵۰۰ سال پیش از میلاد موفق به تولید اشیاء آهنی شدند. به احتمال زیاد ظهور آهن و استفاده از آن به علت پیشرفت صنعت فلزکاری در این محوطه بوده است.
احتمالا وجود همین ذخایر فراوان معدنی مورد نیاز جهت فلزکاری در این ناحیه یکی از عوامل مهم استقرار در دشت قزوین در دوره پیش از تاریخ بوده است.
کشف اسکلت کودکان سه هزار ساله
در تیرماه ۱۳۹۵ در زیر لایه‌های رسوبی و در عمق ۱۸۰ سانتی‌‌متری، شواهدی از یک گورستان در شرق قره‌تپه متعلق به عصرآهن (۵۵۰ـ۱۱۰۰ پیش از میلاد) به دست آمد.
به گزارش خبرگزاری ایرنا سرپرست تیم کاوش قره‌تپه، درباره این یافته باستان‌شناسان گفت: این مجموعه با مساحت ۵ مترمربع و ارتفاع ۱۲۰ سانتی‌متر با وزنی حدود ۱۰ تن شامل بقایای ۹ کودک، نوزاد و جنین، بقایای دو اسب بالغ، دو بز و گوسفند می‌باشد.
بخش اول، شامل بقایای تدفینی یک کودک به همراه بقایای یک بز نابالغ است. زیورآلات تدفینی از قبیل دستبندهای فلزی، حلقه انگشتری و بقایای یک گردنبند متشکل از مهره‌های سنگی، فلزی و عاجی به همراه ظرف‌های سفالی در کنار این کودک می‌تواند گواهی بر مرتبه‌ی اجتماعی خاص وی باشد.
با توجه به نابالغ بودن این کودک، تعیین جنس امکان‌‌پذیر نیست. اما بر اساس معیارهایی چون رویش دندان‌ها و طول استخوان‌های بلند، این کودک کمتر از ۶ سال سن داشته است.
این بخش شامل بقایای انسانی و جانوری است که در حالتی بسیار آشفته قرار دارند. بر اساس تعداد جمجمه‌های قابل مشاهده، در مجموع ۸ انسان در این بخش تدفین شده‌اند.
ظروف کشف شده در سگزآباد
اشیا مکشوفه در این ناحیه به دو گروه، ظروف سفالی و فلزی تقسیم می‌شوند.
از جمله می‌توان به پیکرهای سفالی به شکل حیوان که با گل پخته شده به دست آمده و شکل و شمایل یک قوچ را دارد و همچنین ابزارهای سنگی و ظروف کشف شده در کنار بقایای انسانی اشاره کرد.
ارتباط مردمان سگزآباد با مناطق دور فلات ایران
بررسی‌های انسان‌‌شناسی جسمانی و پژوهش‌های ژنتیک، باستان جانورشناسی، سنت‌های تدفینی نادر و شواهد غنی حاکی از تعاملات و پیوندهای فرهنگی و اقتصادی ساکنان این محوطه با مناطق دور دست لبه غربی فلات ایران و حوزه سیاسی، فرهنگی حکومت‌هایی از قبیل آشور و حوزه‌های فرهنگی غرب، شمال و شمال غرب ایران است.
تپهی باستانی قزوین در معرض نابودی
یکی از موارد تعجب برانگیز برای چنین تپه‌ای، عدم وجود نگهبان جهت حفاظت و منع ورود افراد متفرقه به این محوطه‌ی تاریخی است.
بسیاری از نقاط این تپه همچنان مورد کاوش قرار نگرفته است و گمان می‌رود با بررسی‌های بیشتر بتوان آثار باقی مانده‌ی بسیاری را در آن کشف کرد.
چنین کوتاهی‌هایی از جانب میراث فرهنگی استان قزوین فرصت مناسبی را برای قاچاقچیان اشیا عتیقه و حفاری‌های غیرمجاز بیشتر ایجاد می‌کند.
سوالی که ایجاد می‌شود این است که آیا تپه‌ای با قدمت چندین و چند هزار ساله که گمان می‌رود از اولین مناطق یکجانشینی فلات ایران نیز محسوب می‌شود باید با چنین بی‌تدبیری‌ای رها شود؟
و یا می‌توان از وجود چنین محوطه‌های ارزشمند تاریخی جهت احداث موزه و جذب گردشگری و مطالعات باستانشناسی بهره‌مند شد.
چندان دور از ذهن نیست که تا چند سال آینده، این تپه با زمین‌های کشاوزی اطرافش یکسان‌سازی شود و هیچ اثری از منطقه‌ای که روزگاری محل زندگی انسان‌های عصر آهن بوده، باقی نماند.
